 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Objawy uszkodzeń Gąsienice powodują tzw. robaczywienie owoców. Wgryzają się do miąższu i drążą do komory nasiennej chodnik wypełniony gruzełkowatymi odchodami. Uszkodzone jabłka ze zniszczonymi nasionami przedwcześnie opadają. W sadach niechronionych uszkodzenia owoców mogą sięgać kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu procent ogólnego plonu.
Narażenie na uszkodzenia Lot motyli trwa od maja do sierpnia, a od czerwca do zbioru można znaleźć gąsienice żerujące w owocach.
Monitoring Monitoring owocówki jabłkóweczki prowadzi się w sadzie dwoma podstawowymi metodami. Pierwsza z nich polega na odławianiu motyli w pułapki z feromonem. Na 5 posadzonych drzewek wystarczy jedna pułapka. Pułapki sprawdza się najczęściej 2 razy w tygodniu w okresie od maja do połowy sierpnia. Każdorazowo liczy się odłowione motyle, a następnie przy pomocy patyczka zdejmuje się je z podłogi lepowej. Druga metoda polega na losowym przeglądaniu zawiązków owocowych (czyli nie w pełni wyrośniętych owoców) na obecność śladów żerowania gąsienic (tzw. wgryzów).
Narażenie na uszkodzenia Lot motyli trwa od maja do sierpnia, a od czerwca do zbioru można znaleźć gąsienice żerujące w owocach.
Monitoring Monitoring owocówki jabłkóweczki prowadzi się w sadzie dwoma podstawowymi metodami. Pierwsza z nich polega na odławianiu motyli w pułapki z feromonem. Na 5 posadzonych drzewek wystarczy jedna pułapka. Pułapki sprawdza się najczęściej 2 razy w tygodniu w okresie od maja do połowy sierpnia. Każdorazowo liczy się odłowione motyle, a następnie przy pomocy patyczka zdejmuje się je z podłogi lepowej. Druga metoda polega na losowym przeglądaniu zawiązków owocowych (czyli nie w pełni wyrośniętych owoców) na obecność śladów żerowania gąsienic (tzw. wgryzów).
Sposoby ograniczania W ograniczaniu liczebności szkodnika pomocne są ptaki, którym należy stworzyć dogodne warunki do rozwoju np. poprzez zakładanie budek lęgowych. Znaczna część gąsienic jest niszczona przez pożyteczne owady – błonkówki, które w naturalny sposób występują w przyrodzie. Po koniec czerwca na pnie drzew można zakładać opaski z tektury falistej, do których wchodzą gąsienice owocówki szukające schronienia przed zimą. Opaski te należy we wrześniu zdjąć z pni i zniszczyć wraz ze znajdującymi się w nich gąsienicami. Uszkodzone zawiązki owocowe ze świeżymi wgryzami należy zrywać z drzew i niszczyć mechanicznie. Nie wolno ich pozostawiać pod drzewami lub w ich pobliżu.
ZWÓJKÓWKI LIŚCIOWE
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
| gąsienica zwójki siatkóweczki | motyl zwójki siatkóweczki |
zwójka bukóweczka
Motyl zwójki bukóweczki ma przednie skrzydła brunatne, brunatoszare lub rdzawe z ciemniejszym, nieregularnym rysunkiem.
Gąsienica długości do 25 mm jest zielona, z jaśniejszymi brodawkami na ciele.
 |
 |
| gąsienica zwójki bukóweczki | motyl zwójki bukóweczki |
wydłubka oczateczka
Motyl wydłubki oczateczki ma przednie skrzydła ciemnoszare u nasady, w środkowej części białe a w szczytowej szare z widocznym rysunkiem.
Gąsienice długości 9-12 mm są początkowo żółte, żółtopomarańczowe, później czerwonobrunatne lub brunatnożółte
z ciemnymi, błyszczącymi brodawkami. Głowa gąsienic jest czarna.
 |
 |
| gąsienica wydłubki oczateczki | motyl wydłubki oczateczki |
zwójka różóweczka
U zwójki różóweczki skrzydła przednie motyli u samców są jasnobrązowe lub purpurowobrązowe z ciemnym rysunkiem, a u samic - oliwkowe lub oliwkowobrunatne z niewyraźnym rysunkiem.
Gąsienice są zielone, jaśniejsze od dołu, ciemniejsze od góry, z ciemnobrązową głową.
| |
 |
| gąsienica zwójki różóweczki | motyl zwójki różóweczki |
Zwójka siatkóweczka i zwójka bukóweczka są zagrożeniem sadów na terenie całego kraju. Wydłubka oczateczka występuje lokalnie, liczniej w Polsce centralnej, natomiast zwójka różóweczka najrzadziej obserwowana jest w sadach zlokalizowanych w południowych rejonach kraju.
Zwójka siatkóweczka i zwójka bukóweczka mogą mieć dwa pokolenia w sezonie, natomiast wydłubka oczateczka oraz zwójka różóweczka są gatunkami jednopokoleniowymi. Zwójka różóweczka zimuje w stadium jaj, które motyle składają w złożach, natomiast u pozostałych gatunków zwójkówek zimują gąsienice.
Objawy uszkodzeń
Gąsienice żerują od wczesnej wiosny do zbioru owoców. Uszkadzają rozwijające się rozety liściowo-kwiatowe, liście, zawiązki i owoce wygryzając w nich różnej wielkości otwory. Uszkodzone zawiązki opadają lub rozwijają się z nich owoce ze skorkowaciałymi bliznami.
Narażenie na uszkodzenia
Zarówno lot motyli jak i żerowanie gąsienic odbywa się w różnych okresach, w zależności od gatunki zwójkówki. Żerujące gąsienice można znaleźć na drzewach w okresie kwiecień – wrzesień, natomiast lot motyli ma miejsce od maja do września.
Monitoring
Monitoring zwójkówek liściowych jest prowadzony z wykorzystaniem pułapek z feromonem (do odławiania samców motyli) oraz lustracji sadu na obecność gąsienic żerujących w rozetach liściowych i liściowo kwiatowych, na liściach i na pędach. Pułapki z feromonem należy rozwiesić w sadzie przed rozpoczęciem lotu motyli (nie później, niż w II połowie maja).
Innym sposobem sprawdzenia obecności żerujących gąsienic jest przeglądanie w okresie wiosennym rozet kwiatowo-liściowych, a w okresie lata zawiązków owocowych.
Sposoby ograniczania
Podobnie jak w przypadku owocówki jabłkóweczki, w ograniczaniu liczebności zwójkówek pomocne są ptaki, którym należy stworzyć dogodne warunki do rozwoju (budki lęgowe).
Duże znaczenie w ograniczeniu zwójkówek odgrywają pasożyty jaj (kruszynki) oraz pasożyty gąsienic i poczwarek (głównie błonkówki z rodziny gąsienicznikowatych i bleskotkowatych). Są to organizmy, które w naturalny sposób występują w przyrodzie.
MSZYCE
Opis
Mszyce to niewielkie pluskwiaki, których długość ciała waha się od 1,5-2,5 mm. Występują w dwóch formach: uskrzydlonej i bezskrzydłej.
W sadach jabłoniowych znaczenie gospodarcze mają trzy gatunki:
-
mszyca jabłoniowa,
-
mszyca jabłoniowo-babkowa,
-
bawełnica korówka.
Spośród nich tylko mszyca jabłoniowo-babkowa do pełnego rozwoju potrzebuje oprócz jabłoni drugiego żywiciela, jakim są różne gatunki babki ( Plantago spp. ).
mszyca jabłoniowa
Forma bezskrzydła o długości ciała 1,2-2,5 mm jest zielona z ciemnym ogonkiem i ciemnymi syfonami (wyrostki po bokach tylnej części ciała). Forma uskrzydlona długości 1,3 -2,1 mm ma ciemną głowę i tułów, a odwłok zielony. Uszkadza najmłodsze liście i niezdrewniałe wierzchołki pędów.
 |
 |
| mszyca jabłoniowa na pędzie wierzchołkowym |
zasychanie pędów wierzchołkowych |
mszyca jabłoniowo-babkowa
Forma bezskrzydła ma ciało długości 2,1-2,6mm, barwy od niebieskopopielatej do ciemnoróżowej i jest pokryta woskowym nalotem. Na głowie są widoczne bardzo długie czułki. Forma uskrzydlona jest nieco mniejsza, brunatna lub ciemnoszara, długości 1,8-2,4mm, z prawie czarnymi czułkami i syfonami. Uszkadza liście i niezdrewniałe pędy oraz zawiązki owoców, powodując ich deformacje. Owoce nie wyrastają i pozostają na drzewach w formie zbitych gron.
 |
 |
| mszyca jabłoniowo - babkowa | zdeformowane zawiązki owoców |
bawełnica korówka
Forma bezskrzydła ma ciało długości 1,2-2,6mm, barwę granatowobrunatną lub ciemnobrunatną i jest obficie pokryta okrywą woskową przypominającą kłaczki waty.
Forma uskrzydlona ma barwę ciała brunatnoczarną, długości 1,8-2,3mm. Uszkadza odrosty korzeniowe, pnie, konary, gałęzie, a nawet cienkie gałązki, ogonki liściowe, szypułki kwiatowe. Zasiedla świeże zranienia i spękania kory, w których w następstwie żerowania powstają guzowate narośla.
 |
 |
| kolonia bawełnicy korówki na pniu | bawełnica korówka na pędzie |
Mszyca jabłoniowa i mszyca jabłoniowo-babkowa zimują w stadium czarnych jaj składanych na pędach. Natomiast u bawełnicy korówki zimują larwy w koronach drzew, na korzeniach i szyjce korzeniowej. W sezonie wegetacji w zależności od gatunku mszyce rozwijają od kilku do nawet 20 pokoleń.
Objawy uszkodzeń
Żerowanie mszyc powoduje deformacje i zasychanie liści. Mszyce wydalają duże ilości lepkich odchodów, zwanych rosą miodową lub spadzią, którą zanieczyszczają pędy i owoce.
Narażenie na uszkodzenia
Od fazy pękania pąków do września.
Monitoring
Mszyca jabłoniowa i mszyca jabłoniowo-babkowa.
W okresie bezlistnym sprawdza się obecność jaj zimujących na pędach. Natomiast od pojawienia się pierwszych liści do września przegląda się wierzchołki pędów na obecność mszyc.
Bawełnica korówka.
Liczebność bawełnicy sprawdza się od wiosny do października przeglądając pnie, konary i odrosty korzeniowe drzew.
Sposoby ograniczania
Mszyce są ograniczane przez faunę pożyteczną, głównie przez biedronki i drapieżne pluskwiaki (np. dziubałki).
W ograniczaniu liczebności bawełnicy korówki bardzo dużą rolę odgrywa pasożytnicza błonkówka – osiec korówkowy, naturalnie występująca w przyrodzie.
Liczebność szkodnika można ograniczyć poprzez wycinanie, niszczenie i usuwanie pędów zasiedlonych przez mszyce.
Niszczenie różnych gatunków roślin z rodziny babkowatych (np. babka lancetowata, babka zwyczajna) może mieć istotne znaczenie dla ograniczania liczebności populacji mszycy jabłoniowo-babkowej, gdyż w ten sposób likwidujemy niezbędne dla tej mszycy drugie źródło pokarmu.
|
|
|
| spasożytowane mszyce tzw. mumie |
KWIECIAK JABŁKOWIEC
Opis
Chrząszcz wielkości około 4mm, z aparatem gębowym w postaci ryjka. Na szarych pokrywach skrzydeł są widoczne jaśniejsze pasy w kształcie litery V. Zimują dorosłe osobniki. W sezonie wegetacji rozwija się jedno pokolenie szkodnika.
Larwy długości ok. 5mm są beznogie, białawe, z brązową głową, charakterystycznie rogalikowato zgięte.
 |
 |
| poczwarka kwieciaka jabłkowca | owad dorosły kwieciaka jabłkowca |
Objawy uszkodzeń
Przed kwitnieniem na pąkach kwiatowych oraz liściach chrząszcze wygryzają niewielkie, okrągłe dziurki. Samice składają jaja do pąków kwiatowych, a wylęgłe larwy żerują w nich. Pąki nie rozwijają się i zasychają co skutkuje spadkiem plonu.
|
|
|
| pąki kwiatowe uszkodzone przez kwieciaka |
Narażenie na uszkodzenia
Okres wiosenny, przed kwitnieniem drzew.
Monitoring
Z uwagi na to, że chrząszcze kwieciaka jabłkowca są niewielkich rozmiarów i łatwo spadają z gałęzi najlepszą metodą oceny liczebności tego szkodnika jest metoda otrząsania gałęzi na płachtę entomologiczną w fazie nabrzmiewania i pękania pąków.
Innym sposobem, który pozwala nam sprawdzić, czy kwieciak żerował na drzewie jest przeglądanie pąków na krótkopędach na obecność uszkodzeń powodowanych przez chrząszcze. Nierozwinięte, zaschnięte pąki kwiatowe należy jak najszybciej usunąć z drzewa i zniszczyć.
Metody ograniczania
W ograniczaniu liczebności szkodnika dużą rolę odgrywają pasożyty larw, poczwarek i chrząszczy, a także ptaki.
OWOCNICA JABŁKOWA
Opis
Owad dorosły to błonkówka wielkości 6-7mm, żółta z brązowo-czarnym rysunkiem. Larwa dł. 18mm, biała lub kremowa z brązową głową. Zimują larwy w glebie w kokonach. W sezonie wegetacji rozwija się jedno pokolenie szkodnika.
 |
|
| owad dorosły owocnicy jabłkowej |
Objawy uszkodzeń
Larwy wylęgają się w czasie opadania płatków kwiatowych i wgryzają się do zawiązków owoców wyjadając ich wnętrze. Na zawiązkach widoczne są okrągłe otwory z gruzełkowatymi, wilgotnymi odchodami. Objawy żerowania na zawiązkach po kwitnieniu są widoczne w postaci skorkowaciałych blizn.
 |
 |
| zawiązek owocu uszkodzony przez larwy owocnicy | zawiązek owocu uszkodzony przez larwy owocnicy |
Narażenie na uszkodzenia
Okres wiosenny, pod koniec kwitnienia i po kwitnieniu drzew.
Monitoring
Monitoring owocnicy jabłkowej prowadzi się wykorzystując do tego celu białe pułapki lepowe. Liczebność odławianych w ten sposób błonkówek sprawdza się 2 razy w tygodniu.
 |
|
| pułapka lepowa do monitorowania owocnicy jabłowej |
Metody ograniczania
Na ograniczenie liczebności szkodnika mają wpływ pasożytnicze błonkówki oraz owadobójcze grzyby, które mogą porażać poczwarki w glebie. Występują one w sposób naturalny w przyrodzie.
PRYSZCZAREK JABŁONIAK
Opis
Owad dorosły to muchówka wielkości 1,5-2,0mm, ciemnobrązowa z długimi nogami, wyglądem przypominająca komara. Larwa długości 2,5-3mm, początkowo kremowobiała, później różowa lub pomarańczowa, beznoga. Zimują larwy w glebie w kokonach. W sezonie wegetacji występują trzy pokolenie szkodnika.
 |
|
| kolonia larw pryszczarka jabłoniaka |
Objawy uszkodzeń
Larwy uszkadzają najmłodsze liście. Brzegi młodych liści są mocno zawinięte do środka, przebarwione na kolor różowawy, a tkanka liścia wyraźnie pogrubiona. Po wyjściu larw brzegi liści brązowieją i zasychają. Drzewa zasiedlone przez szkodnika słabiej rosną i plonują. Największe szkody notuje się w młodych sadach.
 |
|
| objawy uszkodzeń spowodowanych przez pryszczarka |
Narażenie na uszkodzenia
Od końca kwitnienia do końca wzrostu młodych pędów (koniec czerwca/początek lipca).
Monitoring
Podstawowa metoda monitoringu to przeglądanie w maju-czerwcu wierzchołków pędów w poszukiwaniu uszkodzonych liści.
Metody ograniczania
Liczebność szkodnika można ograniczyć poprzez usuwanie i niszczenie pędów z objawami uszkodzeń powodowanymi przez larwy.
PRZĘDZIORKI
Opis
Są to małe pajęczaki, wielkości około 0,4-0,6mm. Ciało przędziorka owocowca ma barwę intensywnie czerwoną i pokryte jest długimi szczecinkami. Stadium zimującym tego przędziorka są czerwone jaja składane najczęściej w złożach na korze gałęzi, konarów i pni drzew. Natomiast przędziorek chmielowiec ma ciało w kolorze ceglastoczerwonym (osobniki zimujące) lub żółtozielonym z dwiema ciemnymi plamami po bokach (osobniki letnie). W sezonie wegetacyjnym rozwija się do 5 pokoleń każdego gatunku.
 |
|
| przędziorek chmielowiec /samica większa/ | |
 |
 |
| przędziorek owocowiec | przędziorek owocowiec na liściu |
Objawy uszkodzeń
Wszystkie stadia ruchome przędziorków żerują na liściach, wysysają soki z komórek, ogładzając roślinę. Uszkodzone liście żółkną, brązowieją i przedwcześnie opadają. Owoce słabo wyrastają i nie wybarwiają się. Drzewa słabiej zawiązują pąki na rok następny. Najwięcej uszkodzeń notuje się w okresach suchej i upalnej pogody.
|
|
|
| uszkodzenia liści spowodowane żerowaniem przędziorków |
Narażenie na uszkodzenia
Okres ten rozpoczyna się przed kwitnieniem i trwa do końca sierpnia.
Monitoring
W okresie bezlistnym drzew sprawdza się obecność zimujących jaj przędziorka owocowca na 2-3-letnich gałęziach. Z kolei od fazy różowego pąka jabłoni do końca sierpnia należy sprawdzać obecność przędziorków na liściach drzew (głównie na dolnej stronie blaszki), zwykle co 10-14 dni.
Sposoby ograniczania
Bardzo dużą rolę w ograniczaniu przędziorków odgrywa fauna pożyteczna naturalnie występująca w przyrodzie, m.in.
-
drapieżne roztocze z rodziny dobroczynkowatych (np. dobroczynek gruszowiec),
-
drapieżne pluskwiaki z rodziny dziubałkowatych (np. dziubałek gajowy),
-
drapieżne pluskwiaki z rodziny tasznikowatych (tasznik jabłoniowiec),
-
drapieżne pluskwiaki z rodziny biedronkowatych (np. skulik przędziorkowiec).
Ważne również, aby sad zakładać ze zdrowych drzewek, wolnych od szkodnika.
W biologicznym zwalczaniu przędziorków bardzo pomocne są drapieżne roztocze z rodziny dobroczynkowatych (Phytoseiidae). Występują one w naturalny sposób w przyrodzie. Obecnie można je również zakupić w formie opasek filcowych z zimującymi osobnikami lub w formie wodoodpornych saszetek. Opaski rozwiesza się wiosną (marzec, kwiecień) przymocowując do pnia drzew lub gałęzi drzew przy pomocy sznurka. Na jedno drzewo wystarczy jedna opaska.
SZPECIELE (pordzewiacz jabłoniowy)
Opis
Jest to bardzo mały pajęczak, wielkości około 0,16mm. Ciało pordzewiacza jest kształtu wrzecionowatego, słomkowej barwy. Zimują samicepod łuskami pąków i w spękaniach kory. W sezonie wegetacji rozwija się 5-6 pokoleń.
 |
|
| pordzewiacz jabłoniowy |
Objawy uszkodzeń
Pordzewiacz jabłoniowy (larwy i osobniki dorosłe) od wczesnej wiosny żeruje na liściach, rozwijających się kwiatach oraz na zawiązkach owocowych. Na skutek żerowania szkodnika blaszka liściowa matowieje, przybiera kolor rdzawy i wygina się na kształt łódki. Przy dużej liczebności szkodnika może dochodzić do przedwczesnego opadania liści i ordzawienia owoców, zasychania pędów, a nawet do zahamowania wzrostu drzewek.
 |
 |
| uszkodzenia na liściach spowodowane przez pordzewiacza | uszkodzenia skórki owocu spowodowane przez pordzewiacza |
Narażenie na uszkodzenia
Okres ten rozpoczyna się przed kwitnieniem i trwa do końca sierpnia.
Monitoring
W sezonie wegetacyjnym sprawdza się dolną stronę blaszki liściowej na obecność tego szkodnika, w odstępach 10-14 dniowych.
Sposoby ograniczania
Podstawową metodą zapobiegania występowaniu szpecieli jest zakładanie sadu ze zdrowych drzewek, wolnych od szkodnika.
W biologicznym zwalczaniu pordzewiacza jabłoniowego bardzo pomocne są drapieżne roztocze z rodziny dobroczynkowatych (Phytoseiidae). Występują one w naturalny sposób w przyrodzie. Obecnie można je również zakupić w formie opasek filcowych z zimującymi osobnikami lub w formie wodoodpornych saszetek. Opaski rozwiesza się wiosną (marzec, kwiecień) przymocowując do pnia drzew lub gałęzi drzew przy pomocy sznurka. Na jedno drzewo wystarczy jedna opaska.
ORGANIZMY POŻYTECZNE
WSTĘP
Wśród wrogów naturalnych szkodników wyróżniamy dwie podstawowe grupy: drapieżców i pasożyty (parazytoidy).
Drapieżca to organizm, który zabija i zjada osobniki innego gatunku.
Pasożyt z kolei to organizm pobierający pokarm z innego żywego organizmu (tzw. żywiciela); zwykle pewną część życia (lub całe życie) spędza na żywicielu (takie organizmy nazywamy ektopasożytami) lub wewnątrz jego ciała (to tzw. endopasożyty). Natomiast pasożyty, których larwy zabijają żywiciela, a dorosłe owady żyją wolno nazywamy parazytoidami . Większość pasożytów szkodników występujących w sadach to właśnie parazytoidy.
Jeśli chcemy korzystać z pomocy organizmów pożytecznych w ograniczaniu liczebności szkodników, powinniśmy znać między innymi ich biologię. Młodsze stadia rozwojowe drapieżców i pasożytów niejednokrotnie bardzo różnią się wyglądem i wielkością ciała od osobników dorosłych. Bez odpowiedniej wiedzy nie będziemy więc w stanie ocenić, czy to, co widzimy na liściu jest szkodnikiem, czy organizmem pożytecznym. Wśród wrogów naturalnych wyróżniamy takie gatunki, których obecność jest związana z jednym konkretnym gatunkiem szkodnika (np. osiec korówkowy to maleńka, pasożytnicza błonkówka atakująca tylko kolonie bawełnicy korówki). Inne z kolei gatunki pożyteczne są związane z różnymi grupami roślinożerców (np. drapieżne pluskwiaki z rodziny dziubałkowatych odżywiają się m.in. mszycami, miodówkami, przędziorkami, wciornastkami).
Szukając organizmów pożytecznych na drzewach lub w ich otoczeniu należy uzbroić się w cierpliwość i szczególną uwagę. Zbyt gwałtowne przeglądanie liści, pędów powoduje, że owady szybko odlatują zanim zdążymy je zauważyć. Najlepiej takie obserwacje wykonywać przy ciepłej, słonecznej pogodzie. Gdy jest chłodno lub pada deszcz nasi sprzymierzeńcy szukają kryjówek, aby przeczekać niesprzyjającą pogodę.
Gatunki drapieżne i pasożytnicze, naturalnie występujące w sadach i zarazem najlepiej poznane, należą do rzędu siatkoskrzydłych, pluskwiaków różnoskrzydłych, chrząszczy, skorków, muchówek, błonkówek.
Poniżej opisano wybrane grupy organizmów pożytecznych, które często występują w sadach, zwracając uwagę w opisie tylko na te stadia rozwojowe i na te cechy, które przeciętny obserwator powinien zauważyć obserwując uważnie kwiaty, liście, zawiązki owoców i owoce.
SKUTECZNOŚĆ OCHRONY BIOLOGICZNEJ
Nie zawsze zdajemy sobie sprawę, jak wiele szkodników upraw jest niszczonych przez ich wrogów naturalnych.
Przykładowo:
- larwa bzyga może wyssać od 100 do 800 mszyc,
- jedna larwa biedronek mogą zniszczyć nawet 600 osobników mszycy jabłoniowej,
- larwa złotooka niszczy przeciętnie kilkaset mszyc lub kilka tysięcy przędziorków,
- kruszynek może spasożytować do 80% jaj owocówki jabłkóweczki oraz do 32% jaj zwójek liściowych,
- dobroczynek gruszowiec może zniszczyć w ciągu swojego życia kilkaset szpecieli lub ponad 100 przędziorków,
- spasożytowanie kolonii bawełnicy korówki przez ośca korówkowego w sprzyjających warunkach może dochodzić nawet do 100%.
DRAPIEŻNE ROZTOCZE
Opis
Osobnik dorosły – ciało długości poniżej 1mm, kształtu gruszkowatego, owalnego, błyszczące, żółtokremowe, kremowe lub mlecznobiałe
Larwa - nieznacznie przeźroczysta, z trzema parami nóg
Stadium nimfalne - podobne z wyglądu do osobników dorosłych, rozmiarami mniejsze.
 |
| dobroczynek gruszowiec - osobnik dorosły |
Cykl rozwojowy
Zimują samice w spękaniach kory na pniach i gałęziach, jak również w resztkach roślinnych pod drzewami i krzewami. Wczesną wiosną opuszczają miejsca zimowania i rozpoczynają żerowanie. Samice składają jaja na dolnej stronie blaszki liściowej. Z jaj rozwijają się larwy, a następnie nimfy. W ciągu roku występuje kilka pokoleń. W porównaniu do drapieżnych owadów, roztocze nie potrzebują dużej ilości pokarmu do przeżycia. Jest to bardzo ważna cecha decydująca o ich wysokiej efektywności w ograniczaniu liczebności przędziorków i szpecieli (w tym pordzewiacza jabłoniowego).
Stadium drapieżne - wszystkie stadia ruchome (larwy, nimfy i dorosłe).
Przydatność dla praktyki - drapieżne roztoczeograniczają liczebność przędziorków i szpecieli.
W uprawach sadowniczych najważniejszą rolę w biologicznym zwalczaniu odgrywają drapieżne roztocze z rodziny dobroczynkowatych - dobroczynek gruszowiec, ale mogą pojawiać się także inne gatunki z rodziny dobroczynkowatych np. dobroczynek finlandzki, dobroczynek wielożerny i inne. Dobroczynki mogą być wprowadzane do sadów wczesną wiosną w opaskach filcowych, w których gromadzą się samice szukające miejsc zimowania, oraz przez cały sezon wegetacji w specjalnych saszetkach, które można zakupić firmach zajmujących się sprzedażą biopreparatów.
 |
 |
| opaska na pniu w celu wprowadzenia dobroczynka gruszowca |
wodoodporne saszetki na drzewie z dobroczynkiem wielożernym |
Uwaga – drapieżnych roztoczy szukamy głównie na dolnej stronie blaszki liściowej przy użyciu lupy powiększającej.
OWADY SIATKOSKRZYDŁE - ZŁOTOOKI
Opis
Osobniki dorosłe – jasnozielone, błękitne, beżowe, długości od 6 do 10 mm, z dwoma parami silnie użyłkowanych skrzydeł o rozpiętości dochodzącej do ponad 40 mm. Na głowie bardzo duże, mieniące się metalicznie oczy oraz nitkowate czułki
Jajo - eliptyczne, początkowo barwy zielonej, z czasem ciemnieje, składane na długich nitkach, (tzw. stylikach), pojedynczo lub w złożach.
Larwa - wrzecionowata, długości 7-19 mm, bardzo ruchliwa. Na głowie larwy widoczny jest aparat gębowy w formie łukowato wygiętych żuwaczek.
 |
 |
 |
| złotook - owad dorosły | złotook - larwa | złotook - jajo |
Cykl rozwojowy
Zimują osobniki dorosłe w spękaniach kory, w resztkach roślinnych, w zabudowaniach gospodarczych i mieszkalnych (strychy, piwnice). Wiosną przelatują na rośliny zasiedlone przez szkodniki. W koloniach ofiary samica składa jaja, z których rozwijają się drapieżne larwy. Owady dorosłe odżywiają się głównie nektarem i spadzią. W ciągu roku rozwijają się 2-3 pokolenia.
Stadium drapieżne - larwy, u niektórych gatunków również owady dorosłe.
Przydatność dla praktyki - ograniczają liczebność mszyc, czerwców, miodówek, skoczków, wciornastków, przędziorków. Jednym z najliczniej występujących gatunków złotooków jest złotook pospolity.
Uwaga – dorosłe owady można zaobserwować na liściach, pędach i gałęziach drzew. Natomiast larwy najłatwiej zobaczyć w pobliżu źródeł pokarmu (np. w koloniach mszyc).
Jaja złotooka są najczęściej spotykane na dolnej lub górnej stronie blaszki liściowej oraz na zawiązkach owocowych i owocach.
BIEDRONKI
Opis
Owad dorosły – jaskrawo ubarwiony, w kolorze czarnym, czerwonym lub żółtym, najczęściej z kontrastowymi punktami w postaci kropek lub plamek. Ciało wypukłe grzbietowo, długości od 1 do 18 mm.
 |
 |
 |
 |
| biedronka siedmiokropka | biedronka dwukropka | biedronka azjatycka | biedronka wrzeciążka |
Larwa - w zależności od gatunku czarna, szara, granatowa, niebieska, pokryta kolcami lub brodawkami, z trzema parami odnóży tułowiowych. Larwy swym wyglądem nie przypominają osobnika dorosłego.
 |
 |
 |
| larwa biedronki siedmiokropki | larwa biedronki dwukropki | larwa biedronki azjatyckiej |
Poczwarka- zakryta, pokryta ostatnią wylinką larwalną.
Jajo – wielkości 0,4 do 2 mm, owalne lub wrzecionowate, o zabarwieniu żółtym lub pomarańczowym, składane przeważnie w złożach po kilka lub kilkadziesiąt sztuk.
 |
|
| jaja biedronki w kolonii mszycy jabłkowo - babkowej /żółte/ |
Cykl rozwojowy
Zimują osobniki dorosłe pod korą drzew, w resztkach roślinnych, w zabudowaniach gospodarczych i mieszkalnych. Wiosną przelatują na rośliny zasiedlone przez szkodniki. W maju i w czerwcu samice składają w złożach jaja, najczęściej w pobliżu źródła pokarmu (kolonie mszyc, miodówek, itp.). Po 5-10 dniach z jaj wylęgają się larwy. Przepoczwarczenie odbywa się najczęściej na nadziemnych częściach roślinnych. Osobniki dorosłe tuż po wylęgu są niewybarwione. W ciągu roku rozwijają się od 1 do nawet 4 pokoleń.
Stadium drapieżne - larwy, owady dorosłe.
Przydatność dla praktyki – biedronki ograniczają liczebność mszyc, miodówek, czerwców, przędziorków oraz drobnych larw motyli i muchówek. Do rodzimych gatunków najczęściej występujących w uprawach sadowniczych należą: biedronka siedmiokropka, biedronka dwukropka, biedronka wrzeciążka.
Uwaga – dorosłe owady można zaobserwować praktycznie na wszystkich częściach drzew (liściach, pędach i gałęziach oraz pniu drzew). Natomiast złoża jaj i larwy najłatwiej zobaczyć w pobliżu źródeł pokarmu (np. w koloniach mszyc). Poczwarki biedronek najczęściej są widoczne na liściach.
DRAPIEŻNE PLUSKWIAKI
Opis
Grupa owadów zróżnicowana pod względem wielkości, kształtu i barwy ciała. Ciało grzbietobrzusznie spłaszczone, od 0,2 do około 2 cm długości, o zabarwieniu najczęściej zielonym lub brązowym, rzadziej czarno-czerwonym. Skrzydła przednie przekształcone są w tzw. półpokrywy, natomiast tylne są błoniaste i cienkie. Aparat gębowy w postaci długiej kłujki, jest chowany w stanie spoczynku na spodniej stronie ciała między odnóżami.
W uprawach sadowniczych największe znaczenie dla praktyki mają owady należące do rodzin dziubałkowatych, zażartkowatych, tasznikowatych.
Larwy – podobne do owadów dorosłych, ale mniejsze, z zaczątkami skrzydeł lub ich pozbawione.
 |
| pluskwiak - owad dorosły z rodziny dziubałkowatych |
Cykl rozwojowy
W zależności od gatunku zimują osobniki dorosłe pod korą drzew, w ściółce pod drzewami i krzewami lub jaja złożone w tkankę roślinną. Po przezimowaniu samice przelatują na rośliny. Samice z rodziny dziubałkowatych składają jaja już w kwietniu, natomiast z rodziny zażartkowatych i tasznikowatych w czerwcu i lipcu. U gatunków, w których stadium zimującym są jaja, larwy pojawiają się w okresie maj-czerwiec. W ciągu roku rozwijają się od 1 do 2 pokoleń.
Stadium drapieżne - larwy, owady dorosłe.
Przydatność dla praktyki – drapieżne pluskwiakiograniczają liczebność mszyc, miodówek, czerwców, przędziorków oraz zjadają małe gąsienice motyli lub inne owady o miękkich okrywach ciała. Do gatunków najpospolitszych należą: dziubałek gajowy, dziubałek nadrzewny, dziubałeczek mały, zażardka pospolita, tasznik jabłoniowiec, delikacik zielonawy, aksamitek przepaskowiec, błyszczyk punktowany, purpuratek jabłoniowy.
Uwaga – dorosłe owady oraz larwy można zaobserwować praktycznie na wszystkich częściach drzew (liściach, pędach i gałęziach oraz pniu drzew), głównie w pobliżu źródeł pokarmu. Jednak ze względu na dużą ruchliwość i często małe rozmiary nie jest to zadanie łatwe.
DRAPIEŻNE MUCHÓWKI
Są to owady z jedną parą błoniastych skrzydeł. Druga para skrzydeł są to tzw. przezmianki (wyglądem przypominają małe buławki osadzone na cieniutkich trzonkach). Długość ciała osobników dorosłych wynosi od kilku do 2 cm. Aparat gębowy drapieżnych muchówek może być gryzący, liżący lub ssący. Larwy nie mają nóg, często nie posiadają w pełni wykształconej głowy. Osobniki dorosłe odżywiają się pyłkiem i nektarem.
Rodzina - bzygowate
Opis
Osobniki dorosłe – ciało długości do 20 mm, ciemno zabarwione, z czarnym odwłokiem pokrytym żółtymi, białymi lub pomarańczowymi poprzecznymi paskami. Wyglądem przypominają osy. Owady dorosłe poruszają się lotem ślizgowym, potrafią także „zawisnąć” nieruchomo nad rośliną.
Larwy – zielone, żółte, kremowobiałe, brązowe, beznogie, pozbawione głowy, robakowate, z wyraźnie zwężającą się przednią i rozszerzającą się tylną częścią ciała. Przez prześwitujący oskórek widoczne są jelita.
Poczwarki – w bobówce (tj. ostatniej wylince), maczugowatego kształtu, od spodu spłaszczone.
 |
 |
|
| owad dorosły bzyga | larwy bzyga w kolonii mszyc |
Cykl rozwojowy
Zimują owady dorosłe lub larwy. W marcu samice składają jaja pojedynczo lub w niewielkich złożach w bezpośrednim sąsiedztwie kolonii mszyc. Po 2-3 dniach wylęgają się larwy.
Przepoczwarczenie odbywa się na roślinie, na której żerują larwy. W zależności od gatunku w ciągu roku występuje od 1 do 4 pokoleń.
Stadium drapieżne – larwy.
Przydatność dla praktyki - ograniczają liczebność mszyc, czerwców, miodówek, wciornastków.
Do gatunków pospolitych należy bzyg prążkowany.
Rodzina - pryszczarkowate
Opis
Osobniki dorosłe – niewielkie muchówki, do 5 mm długości, z długimi czułkami i nogami, wyglądem zbliżone do komarów.
Larwa – beznoga, pomarańczowa, żółta, czerwona, brązowa, szara, bez wyodrębnionej głowy.
Cykl rozwojowy
Zimują poczwarki w glebie. Wiosną z poczwarek wylęgają się samice, które składają jaja najczęściej na dolnej stronie liści. Z jaj rozwijają się larwy, które rozpoczynają intensywne żerowanie. W jednej kolonii mszycy można znaleźć nawet kilkadziesiąt larw pryszczarka. W ciągu roku występują 3-4 pokolenia.
Stadium drapieżne – larwy.
Przydatność dla praktyki – pryszczarkiograniczają liczebność mszyc.
Do gatunków pospolitych należy pryszczarek mszycojad.
Uwaga – dorosłe owady najczęściej są widoczne w locie, często zawisają w jednym miejscu w powietrzu. Rzadziej je spotykamy na liściach drzew. Są ruchliwe i bardzo szybko przemieszczają się z miejsca w drugie. Larwy można zaobserwować głównie w pobliżu źródeł pokarmu. Poczwarki znajduje się przyczepione do liści.
Rodzina - rączycowate
Opis
Osobnik dorosły – ciało długości 12-18 mm, szare lub czarne. Na tułowiu i odwłoku widoczne białe, pomarańczowe, czerwone lub brązowe plamki, przepaski. Rączyce swym wyglądem przypominają muchę domową.
Larwa – biała lub kremowa, bez wykształconej głowy.
Poczwarka – w czarnej lub brązowej bobówce.
Cykl rozwojowy
Zimują bobówki w ściółce lub w glebie. Wiosną po przepoczwarczeniu następuje wylot muchówek. Samice przy pomocy pokładełka składają jaja bezpośrednio do ciała żywiciela, na powierzchnię jego ciała lub blisko miejsca jego występowania. Z jaj wylęgają się larwy, które wnikają do ciała żywiciela i rozpoczynają żerowanie. Po upływie kilku tygodni larwy wychodzą z ciała ofiar. Przepoczwarczenie następuje w glebie. W ciągu roku występują najczęściej 2-3 pokolenia.
Stadium pasożytnicze – larwy.
Przydatność dla praktyki – muchówki z rodziny rączycowatychograniczają liczebność gąsienic wielu szkodliwych motyli, a także larw błonkówek, muchówek, pluskwiaków i chrząszczy. W uprawach sadowniczych często spotykana jest rączyca czarnonoga.
Uwaga – dorosłe owady najczęściej są na liściach drzew. Larwy są trudne do zauważenia z uwagi na to, że żerują w ciele żywiciela.
PASOŻYTNICZE BŁONKÓWKI
Błonkówki to owady z dwiema parami błoniastych skrzydeł (tylne są mniejsze od przednich), które połączone są ze sobą przy pomocy haczyków. Głowa jest ruchoma. Między tułowiem a odwłokiem wyraźnie widoczne przewężenie. Odwłok u samic jest zakończony specjalnym narządem zwanym pokładełkiem przystosowanym do piłowania, nacinania lub żądlenia. Larwy są beznogie, z wykształconą głową. Osobniki dorosłe odżywiają się pyłkiem i nektarem. Stadium pasożytniczym są wyłącznie larwy, których rozwój następuje na lub w ciele żywiciela.
Najliczniejszą grupę w obrębie rzędu błonkówek stanowią owadziarki, do których zaliczamy między innymi rodziny kruszynkowate, mszycarzowate, oścowate oraz gąsienicznikowate.
 |
| błonkówka - owad dorosły |
Uwaga do wszystkich pasożytniczych błonkówek–
z uwagi na często bardzo małe rozmiar i dużą ruchliwość dorosłe owady są trudno dostrzegalne. Również obecność larw nie jest łatwa do stwierdzenia, gdyż ich rozwój odbywa się wewnątrz ofiary. O ich obecności świadczą natomiast zastygłe w bezruchu, często jakby napęczniałe ciała żywicieli. Przy dokładnych przyjrzeniu się można nawet dostrzec wygryzione dziurki, przez które wydostaje się na zewnątrz dorosły owad- parazytoid. Wymaga to jednak od obserwatora nabrania pewnej wprawy oraz posłużenia się lupą powiększającą.
Rodzina - gąsienicznikowate
Opis
Dorosłe błonkówki mają ciało długości 3 do 50 mm, koloru czarnego, brązowego. Na odwłoku widoczne są czerwone, żółte lub białe segmenty. Odwłok u samic zakończony najczęściej długim pokładełkiem.
 |
|
| gąsienicznikowate - owad dorosły |
Cykl rozwojowy
Zimują larwy w ciele żywiciela, u niektórych gatunków owady dorosłe w glebie, ściółce lub drewnie. Samice składają jaja w ciało larwy lub w ich pobliżu. Tam odbywa się rozwój i przepoczwarczenie larw. W ciągu roku rozwija się kilka pokoleń.
Przydatność dla praktyki – gąsienicznikowate topasożyty gąsienic wielu gatunków szkodliwych motyli, larw chrząszczy i muchówek.
Rodzina - kruszynkowate
Opis
Są to jedne z najmniejszych owadów. Ciało o długości od 0,4 do 0,8 mm, barwy żółtej lub
brunatnożółtej. Na głowie osadzone czarne oczy.
Cykl rozwojowy
Kruszynki zimują w stadium przedpoczwarki. Wiosną następuje wylot owadów. Samice składają jaja do jaj innych owadów. Tam odbywa się rozwój larw kruszynków. Zazwyczaj po 5-10 dniach z porażonych jaj wychodzą owady kolejnego pokolenia. W ciągu roku występują kilka pokoleń.
Przydatność dla praktyki – kruszynki niszczą jaja wielu szkodliwych chrząszczy, błonkówek, muchówek, motyli, w tym zwójek liściowych i owocówek. Gatunkiem często spotykanym jest kruszynek zmienny.
Rodzina - mszycarzowate
Opis
Ciało o długości do 2 mm, ciemno ubarwione. U samic widoczny wydłużony odwłok zakończony pokładełkiem. Samce z długimi czułkami, zaokrąglonym odwłokiem.
Cykl rozwojowy
Samice składają po jednym jaju do ciała mszycy. Tam odbywa się rozwój larw i przepoczwarczenie. W wyniku żerowania larw następuje rozdęcie i stwardnienie ciała mszyc i powstają skórzaste, beżowożółte lub złociste tzw. „mumie”. Owad dorosły mszycarza wydostaje się na zewnątrz przez wygryziony otwór w tylnej części odwłoka „mumi”.
Przydatność dla praktyki – mszycarzowateniszczą wiele gatunków mszyc. Przedstawiciele tej rodziny to między innymi gatunki Aphidoletes aphidymyza i Aphidius ervi (brak nazwy w j.polskim).
Rodzina - oścowate
Opis
Niewielkie błonkówki od około 1 do 3 mm długości. Odnóża i czułki krótkie. Tułów ciemny, czasami z żółtymi plamami, odwłok żółty albo czarny, z żółtym paskiem u nasady.
Cykl rozwojowy
Zimują larwy lub poczwarki w ciele mszycy. W maju następuje wylot dorosłych osobników
z ciał żywiciela. Samice składają od jednego do kilku jaj do ciała mszycy. Tam odbywa się rozwój larw i przepoczwarczenie. W ciągu roku rozwija się 5-6 pokoleń.
Przydatność dla praktyki – pasożytnicze błonkówki z rodziny oścowatychograniczają liczebność mszyc. W uprawach sadowniczych bardzo ważną rolę w zwalczaniu bawełnicy korówki odgrywa osiec korówkowy.
SKORKI (Cęgosze)
Opis
Stawonogi o ciele lśniącym, grzbietobrzusznie spłaszczonym, barwy brązowej, długości 5-25 mm. Na końcu ciała widoczne wyrostki wygięte na kształt łuku. Skrzydła pierwszej pary bardzo krótkie, natomiast drugiej pary – błoniaste, w czasie spoczynku wielokrotnie złożone i ukryte po pierwszą parą. Najbardziej aktywne nocą.
 |
| skorek - owad dorosły |
Cykl rozwojowy
Zimują dorosłe osobniki w korytarzach w glebie. Rozród rozpoczyna się następnej wiosny. Samice składają jaja najczęściej w te same korytarze, w których zimowały. Po 5-6 tygodniach następuje wylęg larw. Samice opiekują się wylęgającym się potomstwem. Larwy przez dłuższy czas pozostają w glebie, potem często wychodzą na powierzchnię nocą, gdzie żerują. Osobniki dorosłe pojawiają się pod koniec lata.
Przydatność dla praktyki – skorki ograniczają liczebność mszyc, zjadają larwy i jaja innych gatunków szkodliwych owadów.
Najpowszechniejszym gatunkiem z tej grupy jest skorek pospolity.
Uwaga – skorki na drzewach jabłoni są najczęściej znajdowane w koloniach mszyc lub na zawiązkach owocowych i owocach, często w miejscach uszkodzonych przez inne szkodniki bądź czynniki mechaniczne ( wgryzy, przecięcia, otarcia i inne).
UPRAWY TOWARZYSZĄCE
TZW. UŻYTKI ZIELONE
Na liczebność organizmów pożytecznych w danej uprawie wpływa wiele czynników.
Jednym z nich jest utrzymanie w sadzie różnego rodzaju tzw. „użytków ekologicznych” (są to między innymi zadrzewienia i zakrzewienia śródpolne, zbiorniki wodne, roślinność zielna). Stanowią one miejsce schronienia, bytowania i zimowania wielu pożytecznych gatunków.
ROŚLINY KWITNĄCE
Należy pamiętać, że w przypadku pasożytów (parazytoidów) tylko stadia larwalne żyją kosztem swojego żywiciela, natomiast osobniki dorosłe odżywiają się pyłkiem i nektarem roślinnym. Dlatego tak ważne jest, aby w sąsiedztwie upraw były obecne rośliny jednoroczne i wieloletnie, które dostarczają pokarmu organizmom pożytecznym.
Różne są sposoby wprowadzenia roślin kwitnacych do ekosystemu. Można tworzyć pasy kwitnącej łąki lub wysiać nasiona do rozstawionych skrzynek z ziemią ogrodniczą. Takie gotowe mieszanki są już dostępne w sklepach ogrodniczych, albo można je przygotować na własna rękę.
Przykłady miododajnych i nektarodajnych roślin chętnie odwiedzanych przez owady pożyteczne:
 |
|
| łąka kwietna |
ŻYWOPŁOTY
Jeżeli w sąsiedztwie posadzonych drzewek nie będzie takich „użytków ekologicznych” w miarę możliwości powinniśmy zmienić otoczenie sadu. Można to uczynić sadząc w pewnej odległości od drzewek różne krzewy np.:
- róża pomarszczona, róża dzika,
- bez czarny,
- śliwa tarnina,
- różne gatunki kaliny.
WPROWADZANIE ORGANIZMÓW POŻYTECZNYCH
W sytuacji, gdy liczebność wrogów naturalnych szkodników jest niewielka (lub w ogóle nie występują), można je próbować w sposób sztuczny wprowadzić do środowiska. Najczęściej introdukowane (czyli wprowadzane) gatunki pochodzą z masowych hodowli laboratoryjnych.
Wyjątek stanowi tutaj metoda wprowadzania dobroczynka gruszowca w opaskach filcowych, w której to metodzie drapieżcę pozyskuje się z miejsc jego naturalnego występowania (głównie są to sady jabłoniowe i plantacje winorośli).
Obecnie na rynku polskim funkcjonuje wiele firm dystrybucyjno-doradczych zajmujących się sprzedażą entomofagów (czyli organizmów odżywiających się innymi żywymi organizmami).
|
|
| opaska na drzewie z dobroczynkiem gruszowcem |
Na rynku znajdują się między innymi preparaty zawierające pasożytnicze błonkówki, drapieżne pluskwiaki, biedronki lub poczwarki muchówek z rodziny bzygowatych. Niestety, wypuszczanie ich do sadu lub na plantacje nie zawsze przynosi spodziewane efekty, gdyż uwalniane owady mogą opuszczać miejsca przeznaczone do ochrony i przenieść się na inne rośliny, albo nie są w stanie przezimować w warunkach klimatycznych panujących Polsce.
W takich wypadkach koszty ochrony z użyciem wprowadzanych gatunków niejednokrotnie przewyższałyby uzyskane efekty.
W sadach można także rozwieszać skrzynki lęgowe dla ptaków, montować wysokie żerdzie dla ptaków drapieżnych, a także układać niewielkie stosy z kamieni, chętnie wykorzystywane przez łasice jako schronienie.
SPRZYMIERZEŃCY
PTAKI
Ptaki owadożerne i drapieżne zalicza się do ważnych regulatorów liczebności szkodliwych owadów i roślinożernych ssaków (myszy, norniki i inne gryzonie, żyjące w glebie i uszkadzające system korzeniowy). W sadach można spotkać sikory, jaskółki, szpaki, dzięcioły, pliszki, pustułki, myszołowy i sowy. Ptaki charakteryzują się dużym zapotrzebowaniem pokarmowym. Dzięki temu, w krótkim czasie, mogą wpłynąć na znaczne ograniczenie liczebności szkodników. Ptaki owadożerne wyszukują szkodniki w szczelinach kory oraz na gałęziach drzew lub odławiają owady w locie. Z kolei ptaki drapieżne zjadają duże ilości szkodliwych gryzoni: myszy, norników i szczurów.
Zagospodarowując nasz sad powinniśmy pomyśleć o stworzeniu odpowiednich warunków dla zwierząt. Niewątpliwie jednymi z najsympatyczniejszych lokatorów, jacy mogą zamieszkać w pobliżu naszego sadu, są ptaki i owady.
BUDKI LĘGOWE DLA PTAKÓW
Solidne, umieszczone w bezpiecznym miejscu budki lęgowe przyciągną ptaki szukające bezpiecznej przystani do założenia gniazda. Również zimą ptaki tam nocują np.: bogatka, modraszka, kowalik, dzięcioły.
Istnieje kilka typów budek, poszczególne oznaczenia mówią nam, dla jakich ptaków są przeznaczone. Różnią się średnicą otworu wlotowego, wysokością, szerokością. Np.
- typ A to budka o otworze 3 – 3.5 cm przeznaczona dla sikor, pleszek, muchołówek, mazurków;
- typ A1 ma mniejszy otwór – 2.7 cm, są budowane z myślą o małych sikorach;
- typ B to budka o otworze wejściowym 5 – 5.5 cm. Zamieszkają w niej np. jerzyki i dzięcioły;
- typ C ma średnicę otworu 8.5 cm i przeznaczony jest dla dudków, krasek, pustułek, sokołów.
Typów budek jest dużo, często dedykowane są konkretnemu gatunkowi np. budka dla kopciuszka i muchołówki szarej jest półotwarta.
Dziś nie ma problemu z kupnem budki można ją kupić w wyspecjalizowanym sklepie internetowym lub markecie budowlanym. Warto jednak zrobić ją samemu.
Budowę domku dla ptaków należy rozpocząć od zgromadzenia odpowiednich materiałów. Do tego celu najlepiej nadają się proste, nieheblowane deski o grubości około 2 cm (na przednią ściankę grubsze). Nie należy wykorzystywać sklejek lub płyt wiórowych, gdyż podczas deszczu napęcznieją i cała konstrukcja zacznie się rozpadać. Budki możemy wykonać również z drążonych pni drzew lub trocinobetonu (mieszanki betonu i trocin).
Przygotowane deski trzeba przyciąć do odpowiednich rozmiarów, w zależności od gatunku ptaków, które mają zamieszkać w budce. Prawidłowo wykonana skrzynka lęgowa powinna mieć spadzisty dach, z jednej deski, w kierunku od pnia do otworu. Odpowiednią odległość między dnem skrzynki i otworem wlotowym (im większa, tym lepiej – drapieżnikom trudniej dostać się do jaj/piskląt).Ważnym elementem każdego domku jest otwór wlotowy (patrz powyżej). Przednia ścianka powinna być grubsza, około 4 cm (warto dodać tzw. kominek zwiększający grubość do 6 cm – kuna nie może zgiąć łapy w stawie i wybrać jaj/piskląt). Deski powinny być nieheblowane od, wewnątrz (co ułatwia pisklętom wdrapanie się z gniazda do otworu wlotowego). Nie należy montować patyczka przy otworze wlotowym, ptakom jest on zupełnie niepotrzebny, za to pomoże drapieżnikowi w dostaniu się do gniazda. Ważne jest zamocowanie jednej ze ścianek w taki sposób, aby po sezonie lęgowym można ją było łatwo zdjąć i wyczyścić domek.
Jak zbudować samodzielnie budkę lęgową dla ptaków
https://www.vidaron.pl/poradnik/budka-legowa-dla-ptakow-krok-po-kroku
https://www.youtube.com/watch?v=Cda6GOKq2Vo
Wieszanie budki dla ptaków
Na lokalizację budki dla ptaków najlepiej wybrać spokojne, lekko zacienione od godzin przedpołudniowych miejsce, znajdujące się w pewnej odległości od domu. Jeżeli planujemy powiesić więcej niż jedną budkę, odległość między nimi powinna wynosić minimum 30 metrów. W celu zapewnienia ptakom odpowiedniej ochrony, lepiej zamocować domek nieco wyżej, (co najmniej na wysokości 3 m, maks. 8 m), z dala od konarów, po których mogłyby się wdrapać drapieżniki. Najlepiej otworem w kierunku wschodnim. Tam, gdzie nie ma wandali/złodziei, domek można wieszać nawet 1 m nad ziemią. Budka powinna być też umiejscowiona tak, aby jej wlot był osłonięty przed wiatrem i deszczem. Domek nie może wystawać poza koronę drzewa, ponieważ nie ma możliwości ochłodzenia jaj i piskląt. Dlatego nie montujemy jej na młodych drzewach.
Do skrzynki należy przymocować listwę, a listwę przybijamy bezpośrednio do pnia drzewa dwoma gwoździami najlepiej aluminiowymi (nie korodują, nie niszczą drzewa) powyżej i poniżej skrzynki. Dzięki temu konstrukcja nie spadnie, narażając naszych pupili na poważne obrażenia.
Jeśli nie ma dużych drzew budki wieszamy w krzewach, żywopłotach, na budynkach, słupkach (pamiętać o ocienieniu w okresie największych upałów)
Budki czyścimy od połowy października do końca lutego (usuwanie gniazd).
Budki dla ptaków można wieszać przez cały rok, najlepiej w okresie zimowym lub wczesną wiosną. Wraz z nadejściem pierwszych, ciepłych dni powinni się w niej pojawić pierwsi lokatorzy.
KARMNIKI DLA PTAKÓW
Elementem wyposażenia prawie każdego ogrodu, zwłaszcza zimą, są karmniki dla ptaków. Oglądanie ptaków w karmniku jest ciekawą lekcją biologii. Pozostaje wybrać odpowiedni karmnik dla ptaków. Warto postawić na prostotę i funkcjonalność. Nie można zapominać o czyszczeniu i utrzymywaniu higieny w karmniku, ponieważ tylko dzięki temu będzie on bezpieczny dla zwierząt. Karmnik musi być odpowiednio skonstruowany, aby ptaki czuły się bezpiecznie i chciały w nim przebywać. Najbardziej popularny typ karmnika to ten, który posiada zadaszenie, podłogę i cztery słupki łączące oba te fragmenty. Należy pamiętać, aby dach był większy od podstawy, ponieważ jego zadaniem jest ochrona ptaków przed deszczem. Warto wybrać model z wysuwaną podłogą, która ułatwi czyszczenie karmnika. Przestrzeń między podłogą a dachem powinna wynosić około 20 cm, dzięki czemu ptaki będą mogły się swobodnie poruszać. Karmniki z jedną zabudowaną ścianą powinny być ustawione nią w kierunku zachodnim. Będzie to doskonała ochrona dla ptaków przed wiatrem, śniegiem i deszczem.
Najlepszym materiałem do zrobienia karmnika jest drewno, na przykład sosna, świerk lub dąb. Karmnik powinien posiadać naturalny kolor, który zachęci ptaki do stołowania się. Może być on na przykład w kolorze brązowym lub zielonym.
Ustawienie karmnika dla ptaków
Karmnik dla ptaków powinien znaleźć się w zacisznym miejscu, najlepiej w pobliżu drzew i krzewów. Należy go umocować na wysokości około 200 cm nad ziemią, aby drapieżniki nie mogły się do niego dostać. Może stać na pojedynczym słupku lub być zawieszony na wysokim drzewie.
Czyszczenie karmnika
Najlepiej wybrać karmnik dla ptaków, który można z łatwością wyczyścić. Przedmioty te należy myć, ponieważ jest to miejsce, w którym przebywa wiele ptaków różnego gatunku. Aby w karmniku nie rozprzestrzeniały się choroby i pasożyty, należy regularnie usuwać z niego resztki pokarmu i odchody. Dlatego też najlepiej zakupić karmnik dla ptaków o prostej budowie i wysuwanej podłodze, która ułatwi utrzymanie porządku.
OWADY
Pożyteczne owady opisane są w TU
PAJĄKI
Pająki są powszechnie znanymi drapieżcami. Redukują liczebność wielu szkodliwych owadów (np. mszyc, motyli zwójkówek, miodówek). Pająki budujące sieci w koronach drzew polują głównie na owady latające, natomiast gatunki żyjące na powierzchni ziemi chwytają organizmy zamieszkujące glebę.
Uwaga – Sieci tkane przez pająki są bez trudu zauważalne w koronie drzewa. Często sieć pajęcza jest rozwieszona pomiędzy drzewkami. Same pająki można zaobserwować „przyczajone” na nitkach pajęczyny, bądź ukryte pod liśćmi.
DOMKI DLA OWADÓW
Kilkadziesiąt lat temu owady pożyteczne, czyli odpowiadające za zapylanie roślin, takie jak pszczoły samotnice lub trzmiele, znajdowały naturalne schronienie w słomianych strzechach, piwnicach, na strychach lub w zakamarkach wokół domu. Współczesna zabudowa w znaczny sposób im to uniemożliwia, więc wiele gatunków owadów jest zagrożonych. Aby ułatwić im przetrwanie, wystarczy umieścić w ogrodzie specjalne domki dla owadów. Domek dla owadów pełni niezwykle ważną funkcję bez względu na porę roku. W trakcie ciepłych pór roku umożliwia owadom nocleg oraz zapewnia spokojne miejsce do złożenia jaj, zaś zimą – zabezpiecza je przed mrozem i wiatrem. W zależności od gatunku należy wybrać domek dla owadów zbudowany z różnych materiałów oraz umieścić w wybranych punktach w pobliżu sadu.
Rodzaje domków dla owadów
- Drewniany domek dla owadów – przypomina nieco budkę dla ptaków z ponawiercanymi otworami. Powinien mieć, co najmniej 30 cm wysokości i być wykonany z suchego, twardego drewna. Może być zaopatrzony w dach.
- Trzcinowy domek dla owadów – kilkadziesiąt pociętych na kawałki 10-15 cm łodyg trzciny lub innej rośliny pustej w środku (malin, czarnego bzu, bambusa) jest związanych w pęczek. Staramy się w miarę możliwości, aby jeden koniec posiadał naturalne zamknięcie w postaci kolanka. Często są umieszczone w drewnianej skrzyneczce.
- Gliniany domek dla owadów – wykonany z gliny zmieszanej z sieczką słomianą. W powstałej w tej sposób mokrej cegle nakłuwa się otwory biegnące pod różnymi kątami. Konstrukcja bywa zabezpieczona drewnianym daszkiem.
- Domek dla owadów w postaci skrzynki – to schronienie dla trzmieli i złotooków. W drewnianej skrzynce umieszcza się liście, słomę, mech lub siano.
Domki dla owadów do samodzielnego złożenia można zakupić w specjalistycznych sklepach internetowych. Zestaw zawiera wszystko, co jest potrzebne, ramę, daszek, plecy, rurki itd. Składamy go za pomocą gwoździ i młotków. Rurki docinamy i wypełniamy nimi środek. Wkładamy szyszki, korę i zamykamy. Można domek pomalować farbą akrylową lub ekologicznych impregnatem.
Domek dla owadów bez większych nakładów finansowych uda się również wykonać samodzielnie. Wystarczy do tego kilka deseczek, łodygi roślin, młotek, gwoździe i kawałek sznurka. Własnoręczne zrobienie schronienia dla pożytecznych owadów da nam mnóstwo satysfakcji.
Gdzie umieścić domek dla owadów?
Miejsce, w którym umieszcza się domek dla owadów musi być przede wszystkim osłonięte od wiatru i deszczu. Zdecydowana większość gatunków tych stworzeń dobrze czuje w zacisznych i nasłonecznionych zakątkach. Domki można powiesić w całorocznej altanie, w bujnych gałęziach drzew albo pod dachem domu.
Więcej o budkach dla ptaków i domkach dla owadów
http://lakikwietne.pl/domek-dla-owadow-typ-I
https://www.westwing.pl/domek-dla-owadow/
https://www.westwing.pl/karmnik-dla-ptakow/
http://www.bielany.waw.pl/data/newsFiles/zalacznik_1_-_skrzynki_legowe_1.pdf
CHOROBY JABŁONI
Jabłoń jest gatunkiem najbardziej rozpowszechnionym w naszym kraju. Uprawia się ją zarówno w sadach towarowych, jak i w ogrodach przydomowych i działkowych. Stosuje się także różne metody uprawy min. IPO (integrowana produkcja owoców) czy tradycyjną, w której stosuje się założenia obowiązujące w uprawach ekologicznych.
Sadząc drzewa jabłoni trzeba sobie zdawać sprawę, że są one narażone na działanie wielu czynników niepożądanych a jednym z nich są choroby.
Można je podzielić na grupy biorąc pod uwagę SPEKTRUM WYSTĘPOWANIA.
Jedną grupę stanowią choroby specyficzne dla gatunku, rozwijające się tylko na jabłoni. Są to:
- parch jabłoni,
- mączniak jabłoni,
- zgorzel kory jabłoni,
- brudna i kropkowana plamistość jabłek.
Drugą grupę stanowią choroby, które oprócz jabłoni atakują inne gatunki.
Można zatem powiedzieć, że mają więcej niż jednego żywiciela czyli są polifagami. W tej grupie znajdują się:
- zaraza ogniowa,
- brunatna zgnilizna drzew ziarnkowych,
- zgnilizna pierścieniowa podstawy pnia drzew owocowych,
- rak drzew owocowych,
- srebrzystość liści.
Choroby występujące na jabłoni można także podzielić w inny sposób, biorąc pod uwagę CZYNNIK SPRAWCZY tj. RODZAJ PATOGENA, który je wywołuje.
Większość z nich to choroby grzybowe (czynnikiem sprawczym jest grzyb), ale są także choroby wywoływane przez bakterie nazywane bakteriozami.
Najgroźniejszymi chorobami jabłoni są dwie choroby grzybowe występujące tylko na tym gatunku czyli parch i mączniak.
Natomiast z chorób bakteryjnych jest to zaraza ogniowa.
PARCH JABŁONI
Powodowany jest przez grzyb Venturia inaequalis .
Jest chorobą, która wpływa na ogólną kondycję drzewa oraz pogorszenie jakości owoców, a gdy infekcje są silne to można stracić cały plon.
Parch jabłoni powoduje przedwczesne opadanie liści i zawiązków, zahamowanie wzrostu pędów, pogorszenie jakości owoców. Osłabione chorobą drzewo nie ma możliwości zawiązywania pąków kwiatowych na kolejny rok a konsekwencją jest bardzo słabe plonowanie w kolejnym sezonie lub jego brak.
Widocznymi objawami choroby są oliwkowo-brunatne plamy, które pojawiają się na liściach w miejscach infekcji czyli tam, gdzie zaczynają rozwijać się zarodniki grzyba. Początkowo są to niewielkie pojedyncze plamki, które z czasem powiększają się obejmując znaczną powierzchnię blaszki liściowej a liście przedwcześnie opadają. Pierwsze wysiewy zarodników mogą pojawiać się już wczesną wiosną tuż przed fazą zielonego pąka.
Maksimum wysiewów przypada od fazy różowego pąka do końca kwitnienia. Rozwojowi choroby sprzyja wilgotna, deszczowa pogoda oraz temperatura. Wilgotne powietrze sprzyja wzrostowi zarodników a wraz z deszczem rozprzestrzeniają się one w koronie drzewa. Parch jabłoni może też pojawić się późnym latem na zawiązkach i owocach. Objawy tych późnych zakażeń ujawniają się dopiero w czasie przechowywania.
Zapobieganie i zwalczanie :
Choroba jest trudna do opanowania, zwłaszcza w sezonach z dużą ilością opadów, dlatego wymaga regularności i starannej pielęgnacji drzew.
Ważne są zabiegi agrotechniczne, które wspomagają szybkie wysychanie liści i pędów po opadach min. cięcie i formowanie koron. Luźne, przewiewne korony o właściwie uformowanych kątach łatwiej jest utrzymać w dobrym zdrowiu.
W całym sezonie wegetacyjnym ważnym zabiegiem jest sukcesywne wygrabianie opadłych liści, usuwanie i palenie ich lub rozdrabnianie i przykrywanie glebą.
W walce z chorobą wielkiego znaczenia nabiera wybranie do uprawy odmiany odpornej lub mało podatnej.
 |
 |
| porażenie na liściach | porażone zawiązki |
 |
 |
| zrogowacenia na owocach | zrogowacenia na owocach |
MĄCZNIAK JABŁONI
Sprawcą choroby jest grzyb Podosphaera leucotricha .
Choroba przyczynia się do osłabienia drzewa. Widać wyraźne zahamowanie przyrostu pędów, pogorszenie jakości owoców a także znacznie słabsze owocowanie.
Objawem choroby jest mączysty nalot, który pojawia się na liściach, pędach, owocach i pąkach.
Jabłka rosnące na porażonych pędach pokrywa siateczka ordzawień, charakterystyczna dla tej choroby. Przy dużym porażeniu jabłko rozwija się nierównomiernie, jest kanciaste i niewyrośnięte.
Specyfiką tej choroby jest cykliczność co oznacza, że nie w każdym roku występuje w takim samym nasileniu.
Po mroźnych zimach mączniak jest bardzo ograniczony, ponieważ przemarznięciu ulegają pąki, w których zimuje grzyb wywołujący chorobę.
Zapobieganie i zwalczanie:
Podobnie jak w przypadku parcha lepiej jest wybierać do uprawy odmiany mniej podatne na chorobę.
Ważne jest wnikliwe obserwowanie pędów i po zauważeniu zmian chorobowych jak najwcześniejsze wycinanie porażonych pędów, rozet kwiatostanowych i liści. Wszystkie usunięte części powinny być niezwłocznie usunięte i zniszczone. Pozostawienie ich w pobliżu drzewa jest źródłem kolejnych infekcji.
 |
 |
 |
| porażenie na pierwszych liściach | porażona rozeta liściowa | porażony pęd i kwiatostan |
 |
 |
 |
| porażony kwiatostan | ordzawienia na owocu | silne porażenie rośliny |
ZARAZA OGNIOWA
Powodowana jest przez bakterię Erwinia amylovora.
Jest najgroźniejszą chorobą bakteryjną jabłoni. Drzewo zaatakowane zarazą ogniową wygląda jak spalone ogniem, stąd nazwa tej choroby.
Zakażenie następuje przez naturalne otwory i zranienia (najczęściej przez kwiaty). Może przebiegać gwałtownie i w czasie jednego sezonu dochodzi do całkowitego zamarcia drzewa. Dzieje się tak w przypadku odmian podatnych na zarazę ogniową. Atakuje wszystkie części drzewa począwszy od kwiatów a na pędach skończywszy.
Porażone części brunatnieją i zamierają a młode pędy zasychają. Cechą pomocną w diagnozowaniu choroby jest charakterystyczne wygięcie wierzchołka porażonego pędu, który wyglądem przypomina pastorał.
Na częściach zdrewniałych widoczne są zrakowacenia a na pniu klinowate nacieki.
Na zainfekowanych owocach pojawiają się przebarwienia i wycieki bakterii w postaci białawych kropli.
Z czasem takie owoce zamierają i wiszą na drzewie w postaci mumii.
Wycieki bakterii pojawiają się także na porażonych pędach, kiedy w sezonie wegetacyjnym jest dostatecznie wilgotno i ciepło. Wszystkie obumarłe części pozostają na drzewie, nie opadają a z czasem czernieją.
Zapobieganie i zwalczanie:
w zwalczaniu choroby ważne jest sadzenie zdrowego materiały szkółkarskiego oraz odmian mało podatnych lub odpornych na chorobę. Duże znaczenie ma regularne prowadzenie lustracji wszystkich drzew jabłoni a także wszystkich roślin żywicielskich rosnących w sąsiedztwie (grusza, pigwa, pigwowiec, głóg, irga, jarząb, jarzębina, ognik, świdośliwa). Należy wycinać i palić porażone części roślin w tym z roślin żywicielskich. Każdorazowo sekator trzeba odkazić zanurzając jego końcówkę w denaturacie lub spirytusie. Po zabiegu należy zabezpieczyć ranę smarując ją farbą emulsyjną z dodatkiem preparatu zawierającego miedź. Po wystąpieniu choroby zaleca się ograniczyć lub całkowicie zaniechać nawożenie azotowe żeby nie pobudzać drzew do intensywnego wzrostu, co sprzyja rozwojowi choroby. Nie należy również wykonywać cięcia letniego. Trzeba obserwować czy na drzewach nie ma wtórnego kwitnienie, które często pojawia się po okresie stresu jakim może być susza. Późne kwiaty trzeba jak najszybciej usunąć, aby pszczoły lub inne owady zapylające nie przeniosły bakterii z rośliny chorej na zdrową.
 |
 |
| wycieki na pędzie | pastorał |
 |
 |
| objawy choroby na młodych pędach | młode drzewo z porażonymi pędami |
FAZY ROZWOJOWE JABŁONI (fenologia)
Ich znajomość pomaga precyzyjniej określić czas pojawiania się zagrożenia ze strony chorób.
- FAZA OKRESU BEZLISTNEGO - Przez okres zimy do rozpoczęcia wegetacji wiosną jabłonie znajdują się w spoczynku.
- FAZA PĘKANIA PĄKÓW - Na pędach można odróżnić pąki liściowe, które są drobne, raczej ostro zakończone oraz znacznie większe i bardziej kuliste pąki kwiatostanowe. Za początek wegetacji przyjmuje się fazę nabrzmiewania paków, w czasie której pąki wyraźnie się powiększają i ukazują się szarawe, omszone końcówki.Jest to faza zwana potocznie mysim uchem.
- FAZA ZIELONEGO PĄKA - Z czasem dochodzi do rozsunięcia się łusek i z pąka wystają zielonkawe wierzchołki.
- FAZA RÓŻOWEGO PĄKA - Następnie widać już zbity zielony pąk w otoczeniu drobnych liści. Po czym następuje faza różowego pąka, w czasie której można odróżnić poszczególne płatki.
Kolejne fazy są związane z kwitnieniem:
- FAZA POCZĄTKU KWITNIENIA - 10% kwiatów całkowicie rozchylonych.
- FAZA PEŁNI KWITNIENIA - 50% kwiatów całkowicie rozwiniętych.
- FAZA KOŃCA KWITNIENIA lub FAZA OPADANIA PŁATKÓW - 90% płatków opadło.
- FAZA WZROSTU ZAWIĄZKÓW - Trwa do opadu czerwcowego (trzecia dekada czerwca).
- FAZA WZROSTU OWOCÓW - Ostatnia faza po opadzie czerwcowym, trwająca aż do zbiorów.
 |
 |
 |
| faza okresu bezlistnego | faza pękania pąków | faza pękania pąków |
 |
 |
 |
| faza zielonego pąka | faza różowego pąka | faza początku kwitnienia |
 |
 |
 |
| faza pełni kwitnienia | faza opadania płatków | faza zawiązywania zawiązków |
WYWARY I WYCIĄGI Z ROŚLIN
Szereg szkodników można zwalczać preparatami, które łatwo jest wykonać samemu. Ich zaletą jest to, że nie są szkodliwe dla ludzi i dla środowiska. Wiele z nich niszczy także inne szkodniki, przeciwdziała też chorobom.
- Wyciąg ze skrzypu - 5 dekagramów suszu zalewamy 10 l wody, odstawiamy na dobę, gotujemy pół godziny, rozcieńczamy pięciokrotnie, oprysk wykonujemy codziennie przez trzy dni, potem, co 2-3 tygodnie lub 15 dekagram suszu lub 1 kg zielonej rośliny zalać 10 litrami wody, odstawić na 12 godzin, rozcieńczyć pięciokrotnie, dodać 0,5 procenta szkła wodnego. Wyciąg stosuje się, jako składnik preparatów przeciwko chorobom i szkodnikom roślin. Działa zwalcza na takie szkodniki jak mszyce, przędziorki, miseczniki, tarczniki.
- Wyciąg z chrzanu - 30 dkg liści i korzeni zalać 10 l wrzątku, po ostudzeniu podlewać lub opryskiwać rośliny. Stosuje się go przeciw mumifikacji owoców, zgniliźnie i brunatnej plamistości.
- Wyciąg z cebuli - 500 g świeżych lub 200 g suszonych łusek cebuli zalać w 10 l wody, poczekać aż sfermentuje, rozcieńczyć w stosunku 1:10 , podlewać nim ziemię pod chorymi roślinami
- Wyciąg z czosnku – rozetrzeć 200 g ząbków czosnku, zalać 10 l wody i pozostawić na 24 godziny. Po tym czasie opryskać nim rośliny. Niszczy nie tylko mszyce, ale też między innymi przędziorki, skoczki i mączliki oraz niektóre choroby bakteryjne i grzybowe.
- Wyciąg z mniszka lekarskiego – 400 g liści zalać 10 l wody. Po trzech godzinach preparat jest gotowy do użycia. Niszczy także inne szkodniki. Przyśpiesza także wzrost roślin.
- Wyciąg z pokrzywy – 1 kg pociętych roślin zebranych przed kwitnieniem zalać 10 l wody. Po 24 godzinach można tym preparatem opryskiwać rośliny.
- Wywar z cebuli – 75 g posiekanej cebuli zalać 10 l wody i gotować przez 30 minut. Oprysk tym środkiem eliminuje także choroby grzybowe.
- Wyciąg z żywokostu lekarskiego -1 kg świeżego ziela lub 150g suszu zalać 10 litrami wody i pozostawić na okres 3-6 tygodni, po rozcieńczeniu 1 : 3 opryskiwać glebę, a w stężeniu 1 : 5 opryskiwać rośliny.
| 
| 
| 
| 
| 
