OD LAIKA DO EKOSADOWNIKA

WSTĘP

Sady tradycyjne są coraz większą rzadkością. Obecnie trwają prace w różnych ośrodkach naukowych, w tym w ogrodach botanicznych, arboretach, nadleśnictwach, w parkach krajobrazowych, również prowadzone przez stowarzyszenia i fundacje oraz przez osoby prywatne, nad zgromadzeniem kolekcji historycznych odmian drzew i krzewów owocowych,  w celu uchronienia lokalnych odmian (różnorodności odmianowej) przed wyginięciem, zniszczeniem i zapomnieniem. Ciągła dostępność owoców tych samych nowoczesnych odmian roślin sadowniczych powoduje, że znikają historyczne, wartościowe odmiany na danym terenie. Przyczynia się to do erozji genetycznej i zubożenia liczby odmian miejscowych roślin uprawnych.

W ostatnich latach panował trend aby również w ogrodach przydomowych i działkowych, nie tylko w sadach przemysłowych, sadzić nowe, głównie deserowe i corocznie plonujące odmiany drzew owocowych, wytworzone do nowoczesnych technik uprawy. Otóż drzewa szczepione na podkładkach karłowych okazały się być znacznie mniej żywotne i bardziej wrażliwe na choroby i szkodniki. Aby zdrowo rosły i obficie plonowały, wymagają silnego nawożenia oraz przeprowadzania szeregu chemicznych zabiegów ochronnych. Obecnie więcej osób zwraca uwagę na możliwość uzyskania z własnej działki owoców bez użycia sztucznych nawozów i środków ochrony roślin. Wpisuje się to w trend powrotu ku ekologii i naturalnym metodom uprawy, szczególnie w ogrodnictwie amatorskim. Dlatego coraz częściej powraca się do uprawy sprawdzonych, długowiecznych, starych odmian drzew owocowych, które są zdolne utrzymać się w przydomowych nasadzeniach bez szczególnie kłopotliwej pielęgnacji (szczególnie w późniejszym okresie rozwoju).

Historyczne (stare) odmiany drzew owocowych warte są zachowania choćby z  tego względu, że posiadają naturalną odporność na mróz, choroby i szkodniki.

Wykonywanie nasadzeń tego typu odmian drzew z pewnością wpływa na poprawę krajobrazu wsi, przywracanie naturalnego środowiska życia wielu organizmów zwierzęcych i roślinnych, dostarczanie owoców bogatych w witaminy.

Mając naturalny pokrój, drzewa te są ozdobą krajobrazu i dają plon o unikalnych walorach smakowych i zdrowotnych szczególnie ceniony przy domowych przetworach, jak: dżemy, soki, marmolady, susz i wina owocowe oraz mrożonki.

Z czasem, „nasze” stare drzewa owocowe w krajobrazie przyrodniczo-rolniczym będą pełniły ważną rolę ekologiczną. Staną się miejscem żerowania wielu gatunków ptaków, owadów, płazów, gadów oraz drobnych ssaków. To przyczynia się do zwiększenia różnorodności biologicznej danego terenu. Dodatkowo, stare odmiany drzew owocowych sprzyjają rozwojowi pożytecznej entomofauny, produkując obficie pyłek i nektar, a to z kolei powoduje, że zwiększa się liczebność dzikich zapylaczy, które są niezbędne do właściwego zapylania wielu upraw. Dlatego też tra dycyjne sady owocowe stanowią bardzo ważny element przyrodniczy, niezbędny dla zachowania bogatej różnorodności biologicznej. Stare odmiany drzew owocowych mają szczególną wartość naukową, kulturową, historyczną i krajobrazową. Odznaczają się indywidualnymi cechami i są charakterystycznym elementem w pejzażu przyrodniczo-rolniczym.

Sad tradycyjny to uprawa złożona z co najmniej kilku wysokopiennych drzew owocowych, posadzonych w dużych rozstawach, na silnie rosnących podkładkach. Dawniej odmiany dobierano tak, aby świeże owoce dostępne były jak najdłużej. W związku z tym w takich sadach znajdowały się różne odmiany – od wczesnych do bardzo późnych. Owoce większości z nich były używane do celów domowych, na bezpośrednie spożycie lub przetwory.

Ponadto, wysokopienne drzewa o rozłożystych koronach chronią glebę przed erozją, a domostwa ich właścicieli przed silnym wiatrem. W upalne dni dają upragniony cień, a o każdej porze roku upiększają domostwa i urozmaicają wiejski krajobraz.

Jeżeli na naszej działce rośnie stara wielka jabłoń, nie wycinajmy jej. Może trafił nam się rarytas? Odmiana, o której niewiele osób już pamięta, a na wzmianki o niej można natrafić w starych pomologiach.

Cel projektu

Jednym z celów projektu jest zachowanie charakterystycznych dla krajobrazu wiejskiego sadów tradycyjnych oraz rosnących w nich odmian. Stare odmiany roślin użytkowanych przez człowieka giną bezpowrotnie, a ich miejsce zajmują nowe – chętniej uprawiane ze względu na większą wydajność, trwałość w przechowywaniu, bardziej apetyczny wygląd. Stare odmiany odchodzą, a z nimi bogactwo ich smaków, zapachów, a przede wszystkim genotypów, wytworzonych w ciągu setek lat uprawy przez człowieka.

Chcemy popularyzować stare odmiany jabłoni w społeczeństwie, szczególnie wśród młodzieży szkolnej, przyczyniać się do rozpropagowania wiedzy o historii uprawy roślin sadowniczych, kulturze upraw, o nawykach żywieniowych naszych przodków i upowszechnić świadomość potrzeby ochrony tych żywych dóbr kultury i przyrody. Wiedza na temat uprawy i hodowli na naszych terenach drzew owocowych, która jest zakorzeniona głęboko w pamięci i świadomości mieszkańców pozwoli następnym pokoleniom na uratowanie, zachowanie i pielęgnację starych odmian drzew owocowych.

Słuszne wydaje się ratowanie starych odmian roślin sadowniczych – jabłoni, grusz, śliw, czereśni, i wiśni, bo jest to powrót do pięknej tradycji polskiego sadownictwa i szkółkarstwa. Pozwala to na popularyzację starych odmian roślin sadowniczych w społeczeństwie. Wyrabia też świadomość czynnej ochrony dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego.

DRZEWA OWOCOWE

Charakterystyka drzew owocowych

  Budowa drzewa owocowego (Mika 1996)   

Budowa morfologiczna.

Drzewo owocowe zbudowane jest z części podziemnej –korzeni i nadziemnej – pnia i korony. Strefę przejściową między systemem korzeniowym a pniem stanowi szyjka korzeniowa.

Odmiany uprawne drzew i krzewów owocowych nie są rozmnażane z nasion, ponieważ dają potomstwo zróżnicowane, o bardzo dużej zmienności cech i w bardzo małym stopniu dziedziczą cechy rośliny matecznej. Dlatego też, uprawne szlachetne odmiany drzew owocowych rozmnaża się przez szczepienie lub okulizację.

Otrzymane w wyniku szczepienia drzewka zbudowane są z dwóch komponentów zraza (odmiany uprawnej) i podkładki, wzajemnie oddziałujących na siebie.

Roślinę, na której szczepi się lub okulizuje odmiany uprawne, nazywamy podkładką. Podkładka stanowi system korzeniowy drzewa i nasada pnia zwaną szyjką korzeniową, a jeśli szczepienie  wykonane jest kilkanaście centymetrów nad ziemią, to również część pnia.

Odmiany uprawne drzew owocowych można szczepić i okulizować na podkładkach o różnej sile wzrostu. Podkładka oddziałuje na wielkość drzewa i dojrzewanie owoców, jednakże przy przycinaniu i formowaniu korony należy uwzględnić rozgałęzianie się i typ odmiany szlachetnej. W zależności od zastosowanej podkładki rozróżniamy drzewa karłowe, półkarłowe, silnie i bardzo silnie rosnące. Siły wzrostu nie należy mylić z wysokością pnia. Wysokość pnia nie zależy od podkładki ale od sposobu formowania drzewa w sadzie. Pień drzewa rozwidla się na pewnej wysokości tworząc konary. Konar centralny, który tworzy przedłużenie pnia nazywamy przewodnikiem. Konary rozwidlają się w gałęzie, a te w drobniejsze gałązki owoconośne. Gałązki owoconośne są to różne rodzaje pędów jednorocznych i wieloletnich. Dzielimy je na pędy długie – długopędy i pędy krótkie – krótkopędy. Silne pędy, które wybijają z nasady konarów i na przewodniku nazywane są wilkami. Drzewa owocowe tworzą trzy rodzaje pąków: liściowe, kwiatowe i mieszane. Pąki kwiatowe u drzew owocowych tworzą się zarówno na długopędach, jak i krótkopędach. U jabłoni i grusz pąki kwiatowe tworzą się głównie  na krótkopędach. Pąki liściowe osadzone są głównie wzdłuż pędów długich i na ich szczycie. Są małe, wydłużone, spiczasto zakończone i przylegające do pędów. Potocznie nazywane są oczkami.

Szczepienie drzew owocowych

Szczepienie drzew owocowych jest połączeniem dwóch roślin (najczęściej jednego gatunku), które w miejscu łączenia zrastają się ze sobą. Powstaje jeden organizm złożony z odmiany szlachetnej (oczko lub zraz) rosnącej na ukorzenionej podkładce. Szczepienie drzew wykonujemy gdy chcemy połączyć ze sobą cechy zrazu – np. dorodne owoce lub odporność na choroby, z podkładką – rozbudowany system korzeniowy lub karłowy wzrost. Do jego przeprowadzenia niezbędne są: bardzo ostry nóż, tzw. szczepak, paski folii do szczepienia, maść ogrodnicza, podkładki i zrazy.

Najczęściej stosowanymi metodami szczepienia drzew owocowych są okulizacja oraz szczepienie przez stosowanie. Okulizacja (inaczej oczkowanie) drzew owocowych wykonywana jest w okresie wegetacji (zwykle w lipcu i sierpniu). Oczkowanie polega na wszczepieniu „śpiącego oczka” (zrazem nie jest pęd, a jedynie jeden pąk odmiany szlachetnej) w odpowiednie miejsce na podkładce. Korę nacina się na kształt litery T – w powstałą szparę wstawia się oczko, a całość obwiązuje specjalną tasiemką do szczepienia i okulizacji (jest ona rozciągliwa, pokryta woskiem i biodegradowalna). Na oczka wybieramy jedynie dobrze wykształcone pąki liściowe.

Szczepienia wykonuje się najczęściej w okresie wiosny, szczepimy kilka dni przed ruszeniem wegetacji lub krótko po jej rozpoczęciu. W tej metodzie szczepienia drzew owocowych pobiera się jednakowej grubości zraz (musi mieć 3-4 dobrze wykształcone pąki) oraz podkładkę (zdrową i dobrze rozwiniętym systemem korzeniowy), przycina ich końce na skos (powierzchnia cięcia musi mieć około 3 cm), a następnie obie powierzchnie cięcia łączy się ze sobą i wiąże za pomocą tasiemki. Powodzenie zabiegu uzależnione jest od jak najdokładniejszego dopasowania ścięć zraza i podkładki, dużej powierzchni przylegania drewna, miazgi i kory do siebie oraz starannej pielęgnacji drzew szczepionych. Jednoroczne pędy na zrazy ścinamy na jesieni i przechowujemy w piwnicy przysypane wilgotnym piaskiem lub pobieramy wczesną wiosną przed nabrzmiewaniem pąków.

Systematyka pomologiczna

Pomologia (z łac. pomum – owoc) – dział sadownictwa; nauka o budowie, pochodzeniu i pokrewieństwie, funkcjonowaniu oraz właściwościach użytkowych odmian drzew i krzewów owocowych. Klasyfikacje pomologiczne oparte są przeważnie na wyglądzie owoców.

Owoce jabłkowe (owoce ziarnkowe) – mają wielokomorowy, skórzasty endokarp z niewielką liczbą nasion i silnie rozbudowany mezokarp – podwójnego pochodzenia (część wewnętrzna pochodzi z zalążni, a część zewnętrzna pochodzi z dna kwiatowego). Z punktu widzenia botanicznego owoce jabłkowate są owocami rzekomymi. Najbardziej znanym przykładem owocu jabłkowatego są owoce jabłoni i gruszy.

Owoc – pestkowiec właściwy to rodzaj owocu mięsistego. Podczas tworzenia się pestkowców zewnętrzna część owocni (egzokarp) tworzy skórkę, środkowa część (mezokarp) mięśnieje, a wewnętrzna część (endokarp) twardnieje i drewnieje. U wielu pestkowców soczysty mezokarp jest jadalny. Twarda, wewnętrzna część owocni nazywana jest pestką. Wewnątrz pestki znajduje się nasiono o cienkiej łupinie nasiennej.

Najbardziej znanymi przykładami owocu pestkowego są owoce śliwy, wiśni, czereśni, moreli czy brzoskwini.

Historia starych odmian

Od najdawniejszych czasów dzieje cywilizacji ludzkiej związane są z uprawą roślin owocowych. Początkowo człowiek zbierał dziko rosnące owoce przy szlakach handlowych, a dopiero później zaczął je uprawiać i hodować. Piśmienne dowody uprawy roślin sadowniczych sięgają czasów starożytnych.

Na terenie dzisiejszej Polski archeolodzy stwierdzają miejsca, w których odnajdują nasiona licznych gatunków i odmian drzew pestkowych jak czereśnie, wiśnie, śliwy i brzoskwinie. Archeolodzy określają datowanie tych miejsc na początek X wieku naszej ery. Dalszy rozwój sadownictwa zawdzięczamy klasztorom i zakonnikom, którzy poprzez kontakt i wymianę z innymi zakonnikami i klasztorami rozpoczęli w swoich ogrodach hodowlę ciekawych roślin sadowniczych. Umiejętności zakonników, np.: cystersów i benedyktynów co do uprawy i hodowli roślin sadowniczych, szczepienia drzew owocowych spowodowały już w XV wieku szybki rozwój ogrodnictwa. Na przykład opat cystersów Florenty w XIV w. sprowadził do Lubiąża na Śląsku z klasztoru Porta w Miśni nową odmianę jabłoni – Aporta, znaną do dnia dzisiejszego. Sadownictwo najbujniej rozwijało się początkowo w posiadłościach dworskich, przyklasztornych, później ziemiańskich i chłopskich w XVIII i XIX w. W okresie międzywojennym sadownictwo polskie rozwija się pomyślnie. Powstają liczne organizacje rolnicze i ogrodnicze, jak Towarzystwo Ogrodniczo-Pszczelarskie i Towarzystwo Rolnicze. Zakładane są nowe sady oraz prowadzone doradztwo i kursy dla sadowników. Dziś sady tradycyjne są coraz większą rzadkością. Ich zanikanie wynika z wieku pozostałych drzew (ponad 50-cio letnich), zbyt małych nowych nasadzeń.

WYBÓR TERENU

Ukształtowanie terenu

Niekorzystne są obniżenia terenu, gdyż sprzyjają tworzeniu się zastoisk mrozowych. Zimne powietrze jak woda spływa po zboczu na dno i tam się zatrzymuje. Dobrze jest również zastosować osłony przeciwwietrzne stwarzające mikroklimat sprzyjający rozwojowi i owocowaniu drzew.

Nasłonecznienie terenu

Przy wyborze kierujemy się również nasłonecznieniem stanowiska. Drzewka owocowe najlepiej rosną na stanowiskach słonecznych na łagodnych skłonach. Odpowiednie nasłonecznie jest konieczne do osiągnięcia optymalnej wielkości i wybarwienia owoców. Nie bez znaczenia jest także kierunek skłonu (wystawa). Dawniej uważano, że najlepsza jest wystawa południowa, ponieważ jest najcieplejsza. Obecnie za lepszą uważa się stronę północną, ponieważ rosnące na niej drzewa później wznawiają wegetację na wiosnę i później kwitną, a więc kwiaty mniej ulegają uszkodzeniu przez kwietniowe i majowe przymrozki, ale dla niektórych gatunków (brzoskwinie, morele) czy odmian może tam być za mało słońca. Warunki na zboczach zachodnich i wschodnich są pośrednie i dlatego najlepiej nadają się one pod sady. Chociaż wystawa wschodnia jest narażona w zimie na mroźne wiatry wschodnie, na wystawie zaś zachodniej najsilniej dają się odczuwać wiatry zachodnie, u nas najczęstsze, chociaż nie we wszystkich okolicach jednakowo dokuczliwe.

Rodzaj gleby

Powinniśmy wybierać na nasadzenia tereny z żyzną glebą, najlepsze są lekkie gleby gliniaste i gliniasto-piaszczyste  (jeśli nie przewidujemy nawożenia wykluczamy gleby V i VI klasy bonitacyjnej, eliminujemy gleby piaskowe). Gleba musi być wystarczająco luźna, aby korzenie mogły swobodne się rozrastać. Należy unikać terenów o wysokim poziomie wód gruntowych.

Nie każda gleba o dużej przydatności rolniczej nadaje się pod sad i odwrotnie, na niektórych glebach o małej przydatności rolniczej drzewa owocowe dobrze rosną i owocują. Na pewno nie sadzimy drzew na trwałych łąkach. Drzewa owocowe mają stosunkowo duży system korzeniowy, wymagają więc przede wszystkim gleby głębokiej.

Bonitacja to w gleboznawstwie, ocena jakości gleby pod względem wartości użytkowej, uwzględniająca żyzność gleby, stosunki wodne w glebie, klimat, rzeźbą terenu. W polskim systemie bonitacji gleby wyróżnia się 9 klas gleb gruntów ornych i 6 klas gleb użytków zielonych. Każdy właściciel gruntów ornych powinien ją znać z ewidencji gruntów, ponieważ jest podstawą określenia wymiaru podatku gruntowego.

Kwasowość gleby

Nie istnieje gleba idealna dla wszystkich drzew owocowych. Każdy gatunek ma własne wymagania. Pod uprawę jabłoni i gruszy najlepsza jest gleba lekko kwaśna (pH 6,2 do 6,7). Jeżeli natomiast mamy zamiar uprawiać czereśnie lub wiśnie, to gleba powinna mieć odczyn zbliżony do obojętnego (pH 6,8 do 7,4). Odczyn gleby można poprawić poprzez jej wapnowanie.

Samodzielny pomiar odczynu gleby

Odczyn gleby mierzymy bardzo prostym w obsłudze chemicznym kwasomierzem polowym. Badanie można wykonać również kwasomierzem elektronicznym. Ziemię badamy w kilku miejscach działki. Próbkę gleby pobieramy z głębokości 15–20 cm. Wkładamy ją (zależnie od rodzaju chemicznego kwasomierza) do probówki lub na płytkę ceramiczną i mieszamy z dołączonym do kwasomierza odczynnikiem chemicznym. Po kilku minutach porównujemy barwę roztworu z kolorami na skali wskaźnika i odczytujemy wartość pH . W ten sposób możemy określić potem  dawki tlenku wapnia, jakie należy dodać do ziemi, by uzyskać optymalny dla roślin odczyn – pH 6,5.

Badanie stanu gleby wykonywane przez okręgowe stacje chemiczno-rolnicze

Próbki gleby pobieramy jesienią po zbiorach i przed wysiewem nawozów mineralnych, albo wczesną wiosną przed zasiewami roślin jarych (przed wysiewem nawozów). Sporządzamy szkic sytuacyjny. Próbki glebowe pobiera się z warstwy ornej z kilkunastu miejsc pola tak, aby była reprezentatywna. W uprawach sadowniczych próby pobiera się z dwóch poziomów - z warstwy 0-20cm i 21-40cm (oddzielnie jako próbki). Całość, z jednego poziomu, wymieszać i przenieść około 0,5kg-1kg gleby do pudełka lub woreczka, nadając numer na próbie i na sporządzonym przez siebie planie pól. Próbki glebowe najlepiej pobierać za pomocą laski glebowej, którą wbija się pionowo w glebę i po przekręceniu wyjmuje a następnie z podłużnego zagłębienia (rowka) zeskrobuje całą zawartość do torebki. Można również pobierać je za pomocą świdra lub szpadla.

Próbkę gleby zawozimy do analizy. Usługa kosztuje około 40 zł. Bada się odczyn i zasobność gleby w azot, fosfor, potas i pierwiastki śladowe, w tym wapń, cynk, żelazo, mangan, miedź, bor i magnez. Dobrze jest wiedzieć czego naszej glebie brakuje.

Poziom wód gruntowych

Najczęściej wzrost korzeni drzew ogranicza zbyt wysoki poziom wód gruntowych. Najmniejsza dopuszczalna odległość wód gruntowych od powierzchni gleby powinna wynosić: dla orzecha włoskie­go 2,5 m, dla grusz i czereśni 2,0 m, dla wiśni, moreli i brzoskwiń 1,8 m, dla jabłoni i leszczyny 1,5 m, dla śliw 1,0 m.

Samodzielne sprawdzenie poziomu wód gruntowych

Wiosną należy sprawdzić poziom wody w pobliskich studniach jeżeli zasilane są wodami  gruntowymi lub porozmawiać z sąsiadującymi właścicielami domów, czy wykonywali badania poziomu wód gruntowych. Można również wykopać w różnych miejscach pola kilka dołów (odkrywek glebowych) głębokości 180-200 cm, wkrótce po spłynięciu wód na wiosnę aby sprawdzić poziom wód gruntowych.

Przygotowanie planu nasadzeń

Planowanie obsady drzew z uwzględnieniem sposobu zapylania

Przygotowując plan nasadzeń należy określić jakie gatunki drzew będziemy sadzić.

Powinny to być co najmniej dwie odmiany jednego gatunku. Zapewnimy wówczas zapylenie krzyżowe, ponieważ niektóre odmiany wymagają zapylenia pyłkiem innej odmiany.

Planowanie obsady drzew z uwzględnieniem warunków klimatycznych

Znajomość klimatu poszczególnych rejonów pozwala na kierowanie się ogólnymi wytycznymi przy planowaniu nasadzeń w sadach. Na północnym wschodzie Polski w okolicach Olsztyna, Suwałk, Białegostoku, Łomży czy Ostrołęki należy ograniczyć się głównie do uprawy wytrzymałych na mróz odmian jabłoni. Na południe i zachód od tych terenów można sadzić także inne odmiany jabłoni oraz czereśni i śliwy, a w bardzo sprzyjających warunkach — grusze. Jeszcze dalej na południowy zachód wokół linii Tarnów — Kraków — Opole — Wrocław można uprawiać najbardziej wymagające odmiany jabłoni, śliw, czereśni i grusz, a nawet morele i brzoskwinie. Śliwy wymagają wilgotnego powietrza i dlatego dobrze udają się na podgórzu, nad morzem i w dolinach rzek. Wiśnie udają się najlepiej na południowym wschodzie Polski. Morele na większą skalę uprawiane są tylko okolicach Sandomierza.

Praktyczne planowanie rozstawienia drzew w sadzie

Planujemy tak aby odmiany jednego gatunku rosły obok siebie. W ten sposób ułatwiamy sobie zabiegi agrotechniczne, ochronę, a drzewom zapylenie.

Wybieramy drzewa o tej samej sile wzrostu (silnie lub wolno rosnące) Co pozwoli na równomierny wzrost sadu i ujednolicenie zabiegów agrotechnicznych jak cięcie, czy nawożenie.

Odległości między drzewami wynosić powinny:

• dla jabłoni — 10 m. (w ziemi lekkiej), między rzędami 5-8 m.
• dla grusz i czereśni 8 do 9 m,
• dla węgierek i wiśni 5 do 6 m. (w ziemi żyznej),

Warto sadzić drzewa owocowe na osi północ-południe , bo wtedy ich korony będą przez cały rok dobrze oświetlone.

Należy unikać sadzenia jabłoni przy południowych ścianach budynków, ponieważ jest tam dla nich zbyt sucho i ciepło. W takich warunkach są silnie atakowane przez przędziorki.

Otoczenie żywopłotem

Warto sad otoczyć wysokim żywopłotem – w takim zacisznym miejscu temperatura jest wyższa co najmniej o 2-3°C, co przyspiesza dojrzewanie owoców. Gnieżdżące się w krzewach ptaki i mające tam swoje siedlisko pożyteczne owady skutecznie zwalczają szkodniki.  Ogrodzenie chroni nie tylko przed „amatorami cudzych owoców”, ale przede wszystkim przed zwierzyną leśną, która często w okresie zimowym podgryza korę drzew.

Żywopłot  to liniowa forma zadrzewienia składająca się z gęsto posadzonych drzew lub krzewów, zazwyczaj przycinanych z boków oraz od góry. Żywopłoty podobnie jak zadrzewienia śródpolne, strefy buforowe i miedze  spełniają ważną funkcję środowiskotwórczą i biocenotyczną. Są to często jedyne miejsca umożliwiające bytowanie gatunków o specyficznych wymaganiach.  Tworzą strefy ekotonowe, czyli strefy  przejściowe  między różnymi ekosystemami. W strefie ekotonowej obserwuje się znaczny wzrost obfitości i różnorodności gatunkowej roślin i zwierząt. Wzrost naturalnej regulacji biocenotycznej znajduje odbicie w widocznym obniżeniu poziomu liczebności wielu szkodników pobliskich roślin uprawnych, czy w koncentracji owadów zapylaczy, np. dzikich pszczołowatych.

Ale przede wszystkim żywopłoty chronią przed kurzem, osłabiają siłę wiatrów wysuszających glebę. Wpływają korzystnie na mikroklimat. Ich obecność  powoduje obniżenie temperatury powietrza, przy jednoczesnym wzroście jego wilgotności. Znacznie zmniejszają siłę wiatru, co ogranicza wywiewanie cząstek materii organicznej z pól. Ograniczają straty wody podczas spływu po opadach, spowalniają roztopy. Nie można również pominąć ich wartości zdobniczych, jako żywych elementów naszego sadu.

Sadzenie pasów zadrzewień na obszarach rolniczych ma w Polsce długą tradycję. Najbardziej znanym twórcą systemów zadrzewień był żyjący w latach 1788–1879 generał Dezydery Chłapowski. Na terenie swojego majątku prowadził przeciwerozyjne pasy zadrzewień, które dodatkowo stanowiły źródło drewna i owoców, a także pełniły funkcje krajobrazowe.

Dobrze jest mieć od strony zachodniej lub północnej osłonę sadu w postaci żywopłotu.

Powody do posadzenia  żywopłotu mogą się być różne. W niektórych sytuacjach ochrona przed wiatrem i zmianami klimatu może być mniej ważna jak inne jego funkcje takie  jak zwiększanie różnorodności biologicznej, ostoja dla pożytecznych zwierząt i innych organizmów, wiązanie azotu, źródło nektaru i pyłku dla pszczół.

Jeśli w twoim żywopłocie znajdą się kwitnące i owocujące gatunki roślin, można liczyć na wzmożenie odwiedzin ptaków. Gęste drzewa i krzewy żywopłotów (liściastych i iglastych) - są doskonałym miejscem schronienia oraz do zakładania gniazd. Iglasty krzew jest świetnym miejscem lęgowym dla ptaków śpiewających. Ptaki najwcześniej gniazdujące będą szukały krzewów zimozielonych. Żywopłot  jest stołówką i schronieniem dla ptaków. 

Wybór roślin

Ważniejsze gatunki krzewów oraz drzew na żywopłoty formowane i nie formowane:

• Berberys pospolity – krzew zrzucający liście na zimę, dający żywopłot o wysokości od 1,0 do 1,5 m, średnio przydatny do formowania. Krzew na gleby suche i średnio wilgotne, częścią ozdobną są kwiaty i owoce.
• Buk pospolity – drzewo zrzucające liście na zimę, dające żywopłot o wysokości od 1,0 do 4,0 m, o dużej przydatności do formowania. Drzewo przydatne na gleby średnio wilgotne.
• Bukszpan wieczniezielony – krzew zimozielony, dający żywopłot o wysokości od 0,5 do 1,5 m, o bardzo dużej przydatności do formowania. Krzew przydatny na gleby średnio wilgotne.
• Cis pospolity – drzewo zimozielone, dające żywopłot o wysokości od 1,0 do 3,0 m, o bardzo dużej przydatności do formowania. Drzewo przydatne na gleby średnio wilgotne.
• Dereń biały – krzew zrzucający liście na zimę, dający żywopłot o wysokości od 1,0 do 1,5 m wysokości, średnio przydatny do formowania. Krzew przydatny na gleby średnio wilgotne i wilgotne, częścią ozdobną są pędy.
• Jałowiec pospolity – krzew zimozielony, dający żywopłot o wysokości od 1,0 do 1,5 m wysokości, o dużej przydatności do formowania. Krzew przydatny na gleby średnio wilgotne.
• Karagana syberyjska – krzew zrzucający liście na zimę, dający żywopłot o wysokości od 1,0 do 2,0 m, o dużej przydatności do formowania. Krzew przydatny na gleby suche i średnio wilgotne.
• Ligustr pospolity – krzew częściowo zimozielony, dający żywopłot o wysokości od 1,0 do 2,0 m, o bardzo dużej przydatności do formowania. Krzew przydatny na gleby średnio wilgotne.
• Mahonia pospolita – krzew zimozielony, dający żywopłot o wysokości od 0,5 do 1,0 m, nieprzydatny do formowania. Krzew przydatny na gleby średnio wilgotne. Częścią ozdobną są kwiaty i owoce.
• Pięciornik krzewiasty – krzew zrzucający liście na zimę, dający żywopłot o wysokości od 0,5 do 1,0 m, średnio przydatny do formowania. Krzew przydatny na gleby suche i średnio wilgotne. Częścią ozdobną są kwiaty.
• Pigwowiec japoński – krzew zrzucający liście na zimę, dający żywopłot o wysokości od 0,5 do 1,0 m, średnio przydatny do formowania. Krzew przydatny na gleby średnio wilgotne. Częścią ozdobną są kwiaty i owoce.
• Porzeczka alpejska – krzew zrzucający liście na zimę, dający żywopłot o wysokości od 0,5 do 1,0 m, o bardzo dużej przydatności do formowania. Krzew przydatny na gleby średnio wilgotne.
• Tawuła białokwiatowa – krzew zrzucający liście na zimę, dający żywopłot o wysokości od 0,5 do 1,0 m, nieprzydatny do formowania. Krzew przydatny na gleby suche, częścią ozdobną są kwiaty.
• Żywotnik zachodni – drzewo zimozielone, dające żywopłot o wysokości od 1,0 do 4,0 m, o dużej przydatności do formowania. Drzewo przydatne na gleby średnio wilgotne.

Jednym z najcenniejszych, ale rzadko uprawianym gatunkiem na żywopłoty jest śliwa tarnina. Zapewnia schronienie i pokarm około 20 gatunkom ptaków. Ważną rolę pełni cis – dostarczając pokarmu 24 gatunkom (w tym rudzikowi i kowalikowi). Czeremcha to natomiast wartościowy pokarm m.in. dla dzwońców. Ligustr jest lubiany przez drozdy, jemiołuszki, gile i rudziki. Innymi „pożądanymi” gatunkami są: bez czarny, dzika róża, głóg, dereń, rokitnik, trzmielina i aronia.

Chcielibyśmy również zwrócić uwagę na inny częściowo zapomniany gatunek - morwę. Jest to  długowieczne drzewo pochodzące z Dalekiego Wschodu. W Polsce najczęściej spotkać można morwę białą, a w cieplejszych rejonach kraju również morwę czarną dającą smaczniejsze owoce. Morwa może być zarówno pięknym drzewem parkowym, jak i rośliną uprawianą specjalnie dla owoców. Owoce morwy mają właściwości lecznicze. Dawniej morwy sadzone były w celach gospodarczych gdyż ich liście stanowią pokarm gąsienic jedwabnika morwowego.

Morwa dobrze znosi przycinanie i świetnie nadaje się na formowane żywopłoty. Dawniej była często sadzona przy szkołach i w parkach. Często można spotkać stare morwy w miastach, usytuowane przy alejach i drogach. Owoce stanowią przysmak dla ptaków, które uwielbiają ich słodki smak i będą częstymi gośćmi w naszym ogrodzie, jeśli będziemy mieć tam owocującą morwę. W sadzie morwę sadzić można również jako drzewo owocowo-ozdobne.

Rośliny motylkowe wchodzą w symbiozę z bakteriami z rodzaju Rhizobium (bakterie brodawkowe), mającymi zdolność do pobierania i wykorzystywania azotu z powietrza glebowego. W ciągu okresu wegetacyjnego rośliny motylkowe potrafią wprowadzić do gleby 8 - 12 gramów azotu na metr kwadratowy. Gatunki jednoroczne bardzo często wykorzystywane są jako rośliny poplonowe na zielony nawóz. Rośliny motylkowe to także drzewa i krzewy ozdobne - m.in. złotokap, robinia akacjowa, glediczja trójcierniowa, karagana syberyjska, które z powodzeniem można wykorzystać na żywopłoty.

Poza doborem gatunkowym trzeba zwrócić uwagę na inne formy przestrzenne roślin w naszym sadzie jak skupiny (skupiska roślin). Ich obecność zachęca zwierzęta do pojawienia się w ogrodzie. Tym bardziej, że nie wszystkie ptaki gniazdują na drzewach, krzewach, a także na ziemi. Nasadzenia grupowe (krzewy, krzewinki, rośliny płożące) osłonią założone gniazda na ziemi. Obsadzając porzeczki, agrest, berberys krzewinkami lub płożącymi pnączami, tworzymy najbardziej sprzyjające warunki do zakładania gniazd. Miejscem polecanym na zakrzaczenie atrakcyjne dla ptaków jest jeden z narożników sadu, w szczególności ten najbardziej oddalony od ścieżki.

Termin zakładania żywopłotu

Termin zakładania żywopłotu zależy od roślin, które chcemy posadzić. Dla większości gatunków drzew i krzewów korzystniejszym terminem sadzenia jest jesień od połowy października. Jesienią panują zazwyczaj lepsze niż wiosną warunki wilgotnościowe powietrza i gleby, a okres sadzenia jest dłuższy. W czasie transportu drzewek ze szkółki należy zadbać o to, aby nie dopuścić do przesuszenia korzeni. Sadzonki powinny być więc odpowiednio okryte matami, folią itp. Po przywiezieniu na miejsce powinny być natychmiast zadołowane, a więc ułożone skośnie w wykopanych rowach, z korzeniami przykrytymi ziemią powyżej szyjki korzeniowej lub od razu sadzone.         

• Drzewa i krzewy liściaste z odsłoniętym systemem korzeniowym, sadzimy od połowy października, gdy opadną liście lub wczesną wiosną, zanim zaczną rozwijać się pąki.
• Krzewy iglaste i zimozielone liściaste są bardzo wrażliwe na przesuszenie, dlatego musimy je sadzić z bryłą ziemi, która chroni korzenie przed utratą wody. Najlepiej robić to na przełomie sierpnia i września.
• Świerki, jałowce, cisy i żywotniki możemy sadzić również wiosną – od momentu, gdy zaczną rozwijać się ich pąki, do połowy maja.
• Rośliny uprawiane i sprzedawane w pojemnikach można sadzić przez cały sezon, od kwietnia do października.

Przygotowanie gleby pod żywopłot

Przeciętnie żyzna i wilgotna gleba, nie zachwaszczona roślinami trwałymi, nie wymaga specjalnego przygotowania przed sadzeniem żywopłotu. Glebę wystarczy przekopać na głębokość szpadla w pasie 50-70 cm. Ziemię, która dawno nie była uprawiana, spulchniamy znacznie głębiej – na głębokość dwóch szpadli, czyli około 50 cm. Pamiętajmy, aby żyznej wierzchniej warstwy gleby nie mieszać z mniej urodzajną ziemią ze spodu dołu: żyzną ziemię odkładamy na bok, spulchniamy dno i dopiero wtedy sypiemy ją na wierzch. Usuwamy kamienie, śmieci i korzenie chwastów. Najważniejsze jest wybranie korzeni i kłączy chwastów trwałych (np. perz, osty, powój), które później są bardzo trudne do usunięcia ze środka żywopłotu.

Krzewy w żywopłotach sadzi się zwykle jedno lub dwurzędowo, rzadziej wielorzędowo. Łatwiejsze w prowadzeniu są żywopłoty niestrzyżone, które zakładamy z krzewów osiągających taką wielkość i formę jaki ma być żywopłot. Żywopłot jednorzędowy sadzi się przy sznurze jednym rzędem. Krzewy mające bardziej rozrośnięty system korzeniowy sadzi się w rowy głębokości 30 cm równo ustawiając je przy jednej krawędzi. Przy sadzeniu żywopłotu dwurzędowego rów powinien być odpowiednio szeroki w zależności od zaplanowanej odległości między rzędami np. 30 – 50 cm, a krzewy rozmieszczone przy obu krawędziach. Sadząc w rowie, należy najpierw rozmieścić rośliny i częściowo zasypać korzenie, aby rośliny się nie przesuwały. Następnie dosypuje się gleby do połowy głębokości rowu i przytrzymując każdy krzew, udeptuje się ziemię. Po tych zabiegach zasypujemy rowy, dodając kompostu lub odkwaszonego torfu ogrodniczego (1 część kompostu lub torfu na 2-3 części ziemi). Poprawa jakości gleby słabszej polega na dodaniu lepszej ziemi (np. kompostowej), torfu ogrodniczego lub starego dobrze rozłożonego obornika. Do ciężkich, zbitych gleb gliniastych warto dodać gruboziarnistego piasku (1 część piasku na 3 części ziemi), dzięki czemu staną się one mniej zwięzłe.

Później należy zasypać rów całkowicie i ponownie ziemię udeptać. Przy sadzeniu jesiennym po podlaniu obsypuje się ziemią cały żywopłot. Wiosną usypuje się wzdłuż wałki pomocne przy podlewaniu. Krzewy po posadzeniu należy obficie podlać, dając 10 l wody pod roślinę.

Światło słoneczne ma duży wpływ na wzrost i wygląd roślin. Korzystnie wpływa na pokrój drzew i krzewów, ich zagęszczenie, kwitnienie i owocowanie. W miejscach zacienionych należy sadzić rośliny cieniolubne lub cienioznośne jak: cisy, a z liściastych zimozielone, przede wszystkim bukszpan. Nie powinno sadzić się żywopłotu pod szerokimi konarami drzew.

Cięcie żywopłotu po posadzeniu

Cięcie żywopłotu po sadzeniu wykonujemy niezależnie od tego, czy żywopłot ma być formowany, czy nieformowany. Rośliny zrzucające na zimę liście, które posadziliśmy wiosną przycinamy tuż po posadzeniu. Nasadzenia jesienne zostawiamy na zimę bez cięcia i odkładamy tę czynność do wiosny przyszłego roku; rośliny nieprzycinane lepiej zimują, a poza tym wiosną, gdy zaczną się rozwijać pąki będzie widać, które pędy trzeba usunąć, bo są uszkodzone.

Rośliny silnie rozgałęzione tniemy 30-40 cm nad ziemią. Jeśli jednak mają mało pędów bocznych, przycinamy je znacznie niżej – 10 cm nad ziemią. Roślin zimozielonych – ani iglastych, ani liściastych – nie tniemy po posadzeniu. Jeśli uważamy, że są zbyt słabo rozkrzewione, możemy je nieco przyciąć w następnym roku w lipcu lub sierpniu. Zwykle jednak młode rośliny zimozielone z natury są ładnie rozkrzewione, dlatego zaczyna się je ciąć dopiero po kilku latach uprawy. Wyjątkiem jest modrzew, który przycinamy już w pierwszym roku uprawy.

Cięcie żywopłotu

Problemem jest niestety cięcie i formowanie roślin na żywopłoty. W okresie lęgowym nie należy ich przycinać, aby nie spłoszyć gniazdujących ptaków. Jeżeli żywopłot jest formowany, to jego pierwsze strzyżenie należy wykonać przed 15 marca, czyli przed rozpoczęciem sezonu lęgowego. Jeżeli w żywopłocie zauważmy gniazda nie należy wykonywać drugiego strzyżenia (czerwiec – lipiec). Trzeba pozwolić ptakom na spokojne wyprowadzenie młodych, a cięcie wykonać na przełomie sierpnia i września.

Przygotowanie gleby pod przyszły sad

Bardzo duże znaczenie ma przygotowanie stanowiska pod rośliny. Glebę należy przede wszystkim:

• odchwaścić,
• wzbogacić nawozami organicznymi,
• doprowadzić do jej odpowiedniego odczynu i struktury.

Do wykonania tych czynności dobrze jest  przystąpić jak najwcześniej, co najmniej sześć miesięcy przed sadzeniem. Jeśli jednak nie mamy takiej możliwości nie dyskwalifikuje to naszych ogrodniczych zapędów, mimo że czeka nas dużo pracy w późniejszym okresie.

Zmęczenie gleby

Jeżeli nowy sad zakładany jest na miejscu starego może wtedy wystąpić zjawisko zmęczenia gleby – spowodowane obecnością w podłożu szkodliwych nicieni, mikroorganizmów i wydzielin korzeni. Objawia się to zahamowaniem wzrostu drzew. Zmęczenie gleby najczęściej obserwuje się przy nasadzeniach jabłoni, grusz i czereśni. Jeśli zaobserwujemy takie objawy należy zastosować zielony nawóz (gorczyca, łubin, facelia).

Dzięki temu uzyskamy glebę pulchną i bogatą w składniki pokarmowe, które będą potem dostępne dla nowo posadzonych roślin sadowniczych.

Zastosowanie przedplonu

Przedplony zastosowane przed założeniem sadu pozwalają skutecznie ograniczyć występowanie szkodników. Przedplon z gorczycy białej i rzepaku ogranicza występowanie nicieni. Stanowiska obsiane gorczycą unikane są przez dłuższy czas przez nornice, myszy oraz ślimaki.

Wysiewamy przedplon aby użyźnić glebę:

• na lepszych glebach wysiewamy łubin,
• na gorszych glebach wysiewamy gorczycę, wykę (w ten sposób również odchwaszczamy glebę).

Przyorana biomasa przedplonu jest źródłem azotu, fosforu i potasu. Szczególnie azotu jeśli są to rośliny motylkowe, które wchodzą w symbiozę z bakteriami z rodzaju Rhizobium (bakterie brodawkowe), mającymi zdolność do pobierania i wykorzystywania azotu z powietrza glebowego. Jest to nie tylko nawóz. Wiele gospodarstw uprawia międzyplony w ujęciu prośrodowiskowym. Mianowicie uprawa nie tylko gorczycy, ale wszystkich roślin w międzyplonach ogranicza straty składników pokarmowych (największe znaczenie ma tu zjawisko wymywania azotanów), wzbogaca glebę w materię organiczną i poprawia strukturę gleby. Niektóre odmiany gorczyc wykazują rolę rośliny fitosanitarnej. Zmniejszają niebezpieczeństwo występowania chorób podstawy źdźbła u roślin zbożowych jak również populację mątwika w uprawie buraka cukrowego.

Nawożenie przed założeniem sadu

Jeżeli nie wysiewamy nawozów zielonych, substancje organiczne można wprowadzić w postaci obornika lub kompostu. Dawka obornika powinna wynosić ok. 5-7 kg/1 m ² . Jeżeli nie dysponujemy odpowiednią ilością obornika i nie zastosowaliśmy go do przygotowania gleby można zastosować go w formie ściółki umieszczanej wokół każdego drzewa (w ilości ok. 10 kg/szt.). Należy przy tym pamiętać aby obornik roztrząsnąć wokół drzewka, a nie układać go w formie kopczyka. Jeśli nie posiadamy świeżego obornika, możemy kupić w centrum ogrodniczym obornik granulowany.

Wapnowanie gleby

Celem wapnowania gleby jest nie tylko doprowadzenie jej odczynu do wartości najbardziej korzystnej do wzrostu roślin (większość roślin najlepiej rośnie, gdy pH gleby wynosi 6,5). Wapń korzystnie wpływa także na strukturę gleby – dzięki niemu próchnica zlepia się, przybierając bardzo korzystną dla wzrostu roślin postać gruzełkowatą.

Większość roślin najlepiej rośnie w ziemi, której odczyn jest lekko kwaśny lub obojętny (pH 6,0–7,0). W takiej glebie rozwija się najwięcej pożytecznych mikroorganizmów, a składniki mineralne są łatwo dostępne dla korzeni roślin.

Wapnowanie gleby można przeprowadzić za pomocą nawozów wapniowych węglanowych lub tlenkowych . Bezpieczniejsze są nawozy wapniowe węglanowe, takie jak np. wapniak rolniczy mielony czy mączka wapienna, gdyż działają one wolniej i stwarzają mniejsze ryzyko przenawożenia. Dlatego można je stosować w większych dawkach i nadają się na wszystkie rodzaje gleb, w tym na gleby lekkie. Możemy bezpiecznie ich używać na terenie ogrodów przydomowych.

Jeszcze wolniej działa wapno dolomitowe , szczególnie chętnie stosowane przez ogrodników-amatorów ze względu na dodatkową zawartość magnezu. Efekt odkwaszania wapnem dolomitowym widać dopiero po 2-3 latach od wapnowania gleby ale utrzymuje się on dość długo i zabiegu tego nie trzeba powtarzać przez wiele lat. Jednocześnie ryzyko przenawożenia wapnem dolomitowym jest bardzo niskie, co czyni ten produkt bardzo bezpiecznym w stosowaniu. Aby zwiększyć skuteczność i szybkość działania wapna dolomitowego, wybierzmy dolomit mielony, a nie kruszony.

Warunki i termin wapnowania

Wapnowanie najlepiej przeprowadzić jesienią. Nie wolno go łączyć z zasilaniem innymi nawozami, ale wykonać dwa-trzy tygodnie wcześniej. Łączenie nawozów wapiennych z innymi prowadzi do tego, że w wyniku zachodzących w ziemi reakcji chemicznych część minerałów staje się niedostępna dla roślin (między innymi z nawozów do atmosfery uwalniany jest cenny dla roślin azot – jego straty mogą być bardzo duże). Prace powinno się prowadzać w czasie suchej, bezwietrznej pogody. Nawóz po równomiernym rozsianiu trzeba wymieszać z glebą. Bezpośrednio po wapnowaniu nie należy siać ani sadzić roślin.

Samodzielne obliczanie dawki wapna

Dokładna dawka nawozu zależy głównie od pH podłoża i typu gleby. Oblicza się ją sprawdzając procent tlenku wapnia (CaO) w poszczególnych nawozach. Na glebach ciężkich stosuje się większą ilość nawozu niż na glebach lekkich.

Orientacyjne dawki nawozów (CaO w kg/10m2) :

* Gleba lekka

Gleba piaszczysta. Właściwości gleby- łatwo się rozsypuje, nie jest lepka, przez co nie brudzi palców, nawet wstanie wilgotnym nie da się formować. Cechuje ją duża przewiewność i przepuszczalność, mała pojemność wodna, szybko przesycha, a składniki pokarmowe są z niej łatwo wymywane.

** Gleba ciężka

Gleba gliniasta. Po roztarciu silnie zabrudzi palce, w stanie wilgotnym jest lepka - można ją formować w dowolne kształty. Jest zasobna w składniki pokarmowe i ma dużą pojemność wodną, niestety jest mało przewiewna, nieprzepuszczalna i ciężka w uprawie. Wiosną nagrzewa się bardzo powoli. Do gleb ciężkich należą gliny oraz iły.

Wskazówki dotyczące dawek znajdziemy na opakowaniu. Przykładowo: jeśli dany nawóz wapniowy zawiera 50 proc. CaO, to dawkę należy pomnożyć przez dwa. W takim wypadku dla gleb o pH w zakresie 5,1-6,0 (na podłożu lekkim) należy zastosować 5 kg nawozu na 10m ² .

Wapnowanie w późniejszym okresie

W rosnącym sadzie (gdzie nie mamy możliwości wymieszania wapna z glebą) nie powinniśmy przekraczać maksymalnych jednorazowych dawek. Jeżeli posadziliśmy drzewko w dużym dołku (1 m średnicy) powierzchnia odkrytej gleby będzie miała 0,785 m2. Po roku późną jesienią lub wczesną wiosną, rozłącznie z nawozami powinniśmy, na glebach kwaśnych,  zastosować od 0,3 do 0,5 kg CaO pod drzewko.  

Sposób mechanicznego przygotowania gleby

Wykonujemy orkę, oczyszczamy teren z kamieni.

Na niewielkim obszarze działki chwasty można usunąć poprzez przekopanie gleby. Po usunięciu chwastów glebę wyrównujemy jeżeli jej nie zostawiamy w ostrej skibie. Należy ją także użyźnić nawozami organicznymi lub zielonymi.

Przekopanej, na jesieni,  gleby nie należy grabić, lecz zostawić duże, nierozkruszone bryły (fachowcy mówią, że ziemię zostawia się w ostrej skibie). Zimą pod wpływem mrozu i wody ziemia w skibach zacznie się kruszyć na mniejsze grudy i grudki, przybierając pulchną, gruzełkowatą postać. Ma to duże znaczenie zwłaszcza dla zbitych gleb gliniastych.

Na tak przygotowanym stanowisku z powodzeniem można sadzić krzewy i drzewa owocowe.

ZAKUP DRZEWEK

PIELĘGNACJA DRZWEK

Drzewa należy kupować tylko w certyfikowanej szkółce. Daje nam to pewność, że zakupione rośliny są zdrowe, wybranej odmiany, na odpowiedniej podkładce. Oferta szkółek obejmuje młode rośliny bez pędów bocznych lub dwuletnie z pędami bocznymi. Rośliny powinny trafić do szkółek po zakończeniu przez nie wzrostu (około połowy października). Wcześniej można zakupić krzewy porzeczek, agrestu, maliny i leszczyny.

Uwzględnienie sposobu zapylania

Bardzo ważne jest poznanie typu zapylania kwiatów poszczególnych gatunków drzewek owocowych. Warto zasięgnąć rady doradcy w szkółce lub centrum ogrodniczym, o tym które odmiany są samopylne, a które muszą być sadzone z innymi drzewkami jako zapylaczami.

Rośliny obcopylne

wymagają do zapylenia pyłku innej odmiany.

• jabłonie,
• grusze,
• czereśnie,
• większość śliw.
• brzoskwinie,
• morele,
• większość wiśni.

Rośliny samopylne

Uwzględnienie rodzaju podkładki

Obecnie dla każdego gatunku można kupić rośliny na podkładkach o określonej sile wzrostu i wytrzymałości na mróz.

• dla jabłoni będą to siewki Antonówki,
• dla grusz - siewki gruszy kaukaskiej,
• dla śliw – siewki ałyczy
• dla czereśni - siewki czereśni ptasiej,
• dla wiśni – siewki czereśni i antypki.

Na tych podkładkach, przy bardzo ograniczonej pielęgnacji, możemy wyprowadzić wysokopienne drzewa o prawie naturalnych koronach, dobrze owocujące nawet w wieku 60 lat.

Cechy zdrowej rośliny

Najczęściej spotykanym materiałem do nasadzeń są drzewka i krzewy z odkrytym systemem korzeniowym i bez liści. Podczas zakupu roślin należy zwrócić uwagę czy drzewa nie mają widocznych uszkodzeń na przewodniku, pędach bocznych. W przypadku roślin pestkowych nie może być wycieków tzw gumy. Jeżeli oferowane drzewka były przycinane, powinny mieć zagojone rany.

Zwracamy głównie uwagę na stan korzeni. System korzeniowy drzew i krzewów powinien być zdrowy. Korzenie nie mogą być wyłamane lub nadmiernie skrócone. Powinny być elastyczne, jasne na przekroju, bez ciemnych plamek (objaw przemarznięcia, choroby). Bardzo ważne jest, aby korzenie nie były zbrunatniałe, a ich części wodniste ponieważ może to oznaczać iż są zgniłe. Rośliny z naroślami na korzeniach głównych powinny ulec dyskwalifikacji.

Warunki przechowywania drzewek nieprzeznaczonych do natychmiastowego sadzenia

Jeżeli sadzenie drzew i krzewów owocowych nie może być wykonane zaraz po ich kupieniu, konieczne jest zapewnienie roślinom odpowiednich warunków przechowywania.

Drzewka kupowane w pojemnikach można przechowywać nawet przez kilka tygodni.

Rośliny z odkrytym korzeniem, trzeba posadzić od razu lub je zadołować do czasu sadzenia. Miejsce przechowywania powinno być zacienione (np. w cieniu dużego drzewa lub przy ścianie od strony północnej) i w tym wypadku należy zabezpieczyć korzenie przed wyschnięciem np. umieszczając drzewko w wiadrze z ziemią lub też można zadołować drzewka w ogrodzie. Rośliny należy podlewać, aby nie dopuścić do przeschnięcia korzeni.

Na zakupy warto ze sobą zabrać worek foliowy, którym owiniemy korzenie zakupionych roślin. Przed nałożeniem worka, należy jego wewnętrzną część zwilżyć wodą lub włożyć zmoczoną bibułę lub gazety, co pozwoli zabezpieczyć korzenie przed przeschnięciem.

Często można spotkać drzewka owocowe w pojemnikach lub z korzeniami w siatce z ziemią. Siatka ta jest biodegradowalna – rozłoży się po około 3 latach.

Zabezpieczenie drzewek owocowych na zimę

Zabezpieczenia na zimę wymagają przede wszystkim młode, nowo posadzone drzewka owocowe. Do typowych zabiegów chroniących drzewka owocowe na zimę należy usypywanie kopczyków u podstawy pni, zakładanie osłonek sadowniczych przeciw gryzoniom i sarnom, bielenie pni drzewek owocowych wapnem, a także okrywanie koron najbardziej wrażliwych gatunków.

Zabezpieczenia na zimę wymagają przede wszystkim młode drzewka owocowe, sadzone jesienią.

Zabezpieczenia wymaga przede wszystkim podstawa pnia i miejsce okulizacji, a u najbardziej wrażliwych na mrozy gatunków, takich jak brzoskwinie, morele czy czereśnie, warto również zabezpieczyć ich korony.

Usypanie kopczyka

Najważniejsze jest zabezpieczenie podstawy pnia drzewka owocowego na zimę poprzez usypanie kopczyka wysokości około 30 cm. Do tego celu najlepiej wykorzystać kompost. Kopczyki takie ochronią miejsce szczepienia drzewa owocowego, a także zabezpieczą przed przemarznięciem słabo jeszcze wykształconą bryłę korzeniową drzewka.

Plastikowe osłonki

Kolejnym ważnym zabiegiem jest ochrona pnia drzewka przed obgryzieniem przez sarny, zające lub gryzonie (straty może powodować karczownik, nornik polny oraz myszy - zarówno mysz polna, jak i mysz domowa). W tym celu na pnie drzewek owocowych na zimę zakłada się plastikowe osłonki sadownicze, rurki PCV lub perforowane ochraniacze sadownicze. Samozaciskowe osłonki z tworzyw sztucznych mogą być szare, białe zielone lub niebieskie. Ten ostatni kolor szczególnie odstrasza zające! Zabezpieczenia te powinny pokrywać pień drzewa do wysokości 60-100 cm, w zależności od wysokości pni posadzonych drzewek.

Zabezpieczenie podszycia

Aby zniechęcać gryzonie do wizyt w naszym sadzie, pamiętajmy o niskim skoszeniu trawy na zimę, a także unikajmy ściółkowania gleby słomą i trocinami, pod którymi gryzonie lubią się ukrywać. Nornik polny zimą niszczy drzewka w ogrodach. Pod śniegiem ogryza korę do wysokości pokrywy śnieżnej. Uszkodzone drzewka chorują i często są łamane przez wiatr. Aby zapobiec jego pojawieniu się w naszym sadzie warto uprawiać rośliny odstraszające norniki, takie jak wilczomlecz, czosnek zwyczajny i czosnek ozdobny, szachownicę cesarską, czy ostrzeń.

Malowanie pni drzew repelentami

W celu zabezpieczenia drzew owocowych na zimę przed zwierzętami można także smarować pnie drzewek repelentami (środkami zapachowymi, odstraszającymi zwierzęta). 

Inne sposoby odstraszania zwierząt

Popularnym sposobem aby zabezpieczyć drzewka owocowe przed sarnami i jeleniami, łatwym do zastosowania w uprawie amatorskiej na działce lub w sadzie przydomowym jest rozwieszanie pachnących mydełek toaletowych. Należy je rozwieszać na gałęziach drzewek owocowych co około 2-3 metry.

Bielenie pni

W przypadku wszystkich drzew owocowych, niezależnie od ich wieku, zalecane jest bielenie pni wapnem. Jest to sprawdzony sposób ochrony pni drzewek owocowych przed mrozem i nagłymi zmianami temperatury, które mogą powodować uszkodzenia i pęknięcia kory drzew. Ten zabieg stosuje się zarówno w przypadku młodych, nowo posadzonych roślin sadowniczych, jak i starszych drzew owocowych.

W czasie słonecznych dni kora drzewek mocno nagrzewa się od słońca, co prowadzi do rozhartowania zewnętrznych tkanek drewna. Potem przychodzi noc i silne spadki temperatury. W wyniku nagłych i silnych zmian temperatury między dniem, a nocą, ciemna kora drzewek owocowych łatwo ulega uszkodzeniom, pęka, a to osłabia całą roślinę i prowadzi do infekcji chorobowych. Pobielone wapnem pnie drzewek owocowych oraz nasady grubszych konarów znacznie mniej nagrzewają się od słońca w czasie dnia i lepiej znoszą nocne spadki temperatury. Silne wahania temperatur między dniem, a nocą, które mogą uszkadzać pnie drzewek owocowych, występują głównie w styczniu i lutym. Dlatego bielenie pni drzewek owocowych należy wykonać już w grudniu (najlepiej pod koniec grudnia) i ponawiać do końca zimy, gdy tylko wapno zostanie zmyte przez deszcz.

Sposób malowania pni

Malujemy wszystkie drzewa owocowe, a także pienne krzewy, jak porzeczki czy agrest. Bielenie wykonujemy w ciepły dzień, gdy temperatura w dzień jest na plusie. Nie powinno padać, bo deszcz zmyje naszą pracę. Zwróćmy uwagę na to, żeby warstwa wapna została na pniach i konarach do końca marca. Jeżeli deszcz zmyje zabezpieczającą warstwę, zabieg trzeba powtarzać. Używamy wapna rozpuszczonego w wodzie do konsystencji śmietany. Można dodać trochę mąki lub farby emulsyjnej, aby wapno dobrze się przykleiło do kory. Używamy dwóch kilogramów wapna na 10 litrów wody. Dla zwiększenia przyczepności mieszanki, możemy dodać do niej odrobinę gliny, mąki albo krowieńca. Musimy roztwór dobrze rozmieszać, do konsystencji śmietany, by nie było w nim większych grud i nanosimy na pień za pomocą pędzla lub zwykłej miotły. W sklepach ogrodniczych można kupić gotowe preparaty do malowania drzew.

Okrycie agrowłókniną

Podobny efekt zabezpieczający jak bielenie uzyskamy otulając pnie drzew, białym papierem, tekturą falistą lub agrowłókniną, Metoda ta ma również tę zaletę, iż chroni korę nie tylko przed nadmiernymi wahaniami temperatury, a również przed zającami i dzikimi królikami, które, wygłodzone, na przedwiośniu często ogryzają pnie, zwłaszcza młodych drzewek.

SPOSÓB SADZENIA

Zakupione sadzonki wstawiamy do wiadra z wodą i idziemy przygotować dla nich miejsce. Miejsca pod rośliny wyznaczamy poprzez tyczenie, przy pomocy:

• taśmy mierniczej,
• tyczki,
• gładkich palików,
• sznurka.

Wyznaczenie prostych rzędów i odpowiednich odległości między drzewami i krzewami ułatwi późniejsze prace pielęgnacyjne i zbiór. Odległość w rzędzie i w międzyrzędziach zaplanowałeś w planie nasadzeń.

W miejscach zaznaczonych palikami wykopujemy dołki na drzewa i krzewy.

Wymiary dołków powinny umożliwiać swobodne rozłożenie korzeni (średnica 40-50 cm, głębokość 30-40 cm). Jeżeli dodajemy do dołka np. kompostu, wówczas dołek odpowiednio pogłębiamy.

Tuż przed sadzeniem należy obejrzeć jeszcze raz korzenie sadzonek. Usuwa się korzenie uszkodzone mechanicznie, bądź zbyt długie.

Jeżeli wysadzamy drzewka i krzewy ręcznie, najlepiej jest to robić w zespołach dwuosobowych.

Jedna osoba w miejscu oznaczonym wykopuje dołek w taki sposób, aby odkładać na jedną stronę wierzchnią, próchniczną warstwę gleby, warstwę orną. Po drugiej stronie odkłada następną, mniej urodzajną warstwę gleby. Na dnie dołka usypuje kopczyk z warstwy ornej. Na nim druga osoba układa korzenie rośliny, przytrzymuje drzewo lub krzew i w miarę dokładania ziemi, udeptuje ją. Przytrzymując drzewko należy nim lekko potrząsać, wykonując pionowo krótkie, energiczne ruchy. Wówczas gleba dokładnie wypełnia przestrzenie między korzeniami. Korzenie przysypujemy ziemią, którą lekko udeptujemy i podlewamy obficie wodą (5 - 10 litrów wody). Po wsiąknięciu wody należy dosypać odpowiednią ilość gleby, a następnie dokładnie udeptać, pamiętając, żeby nie podciągać rośliny do góry, co może spowodować oberwanie korzeni czy uszkodzenia kory. Drzewa owocowe należy sadzić kilka cm głębiej niż rosły w szkółce (na glebie lekkiej nawet do 10 cm głębiej), a miejsce okulizacji powinno znaleźć się ponad powierzchnią gleby. Przysłonięcie glebą miejsca uszlachetnienia rośliny może doprowadzić do wyrastania korzeni na szlachetnej części drzewa. Wówczas ograniczy się znacznie plonowanie. Paliki wbija się przed sadzeniem drzewka, od strony zachodniej, w odległości ok. 10 cm od rośliny.

Sadzenie krok po kroku:

Termin sadzenia

termin jesienny

Najlepszym okresem na sadzenie drzew owocowych jest jesień (od pierwszych dni października do pierwszych przymrozków). Przed nastaniem zimy drzewka zdążą zregenerować uszkodzony system korzeniowy, w konsekwencji drzewko będzie szybciej i lepiej rosło. Poza tym opóźnienie jesiennego sadzenia nie wywołuje tak dużych strat, jak przesunięcie sadzenia wiosennego, które może prowadzić nawet do śmierci drzewek.

termin wiosenny

Gatunki wrażliwe na mrozy (brzoskwinie i morele) sadzimy na wiosnę.

Nawożenie

W pierwszym roku po posadzeniu nie zaleca się nawozić drzewek żadnymi nawozami, w tym również obornikiem lub kompostem, gdyż korzenie mogą ulec spaleniu. Jeżeli ziemia jest jałowa lub ciężka można ją wymienić na żyźniejszą.

Inaczej nawozimy drzewka młode, dopiero posadzone a inaczej drzewka, które już owocowały. W drugim roku od posadzenia zaczynamy nawozić drzewka obornikiem, kompostem w okresie wiosennym.

Drzewka starsze nawozimy obornikiem lub kompostem co 3-4 lata.

CIĘCIE

Wyróżniamy różnego rodzaju systemy  cięcia drzew owocowych:

• Cięcie po posadzeniu (formowanie drzewek)
• Cięcie prześwietlające
• Cięcie sanitarne
• Cięcie korekcyjne
• Cięcie odmładzające

Cięcie po posadzeniu (Formowanie drzewek)

Drzewek owocowych jednorocznych lub dwuletnich, sadzonych jesienią nie przycinamy. Wiosną, w pierwszym roku po posadzeniu wykonujemy cięcie formujące.

Sposób postępowania dla drzewka nie posiadającego rozgałęzień

Jeżeli chcemy uzyskać pierwsze konary na wysokości 140 cm drzewka nie posiadające rozgałęzień należy przyciąć na wys. 150 cm, aby mogły się rozgałęzić i wytworzyć koronę.

Sposób postępowania dla drzewka posiadającego rozgałęzienia

Drzewkom posiadającym rozgałęzioną koronkę (składającą się z pędu głównego - przewodnika i kilku pędów bocznych) należy przyciąć przewodnik, a pędy położone poniżej 140 cm usunąć. Przycinając przewodnik, pobudzamy drzewko do wybijania nowych silnych przyrostów, z których uformuje się korona.

Drzewka jak i krzewy owocowe sadzone wiosną należy przyciąć bezpośrednio po posadzeniu.

Taki zabieg ma zwiększyć szansę rośliny na przyjęcie się i zrównoważyć drobne uszkodzenia korzenia, które praktycznie zawsze występują u roślin kopanych z gruntu.

U drzewek owocowych:

• pędy boczne skracamy o połowę,
• pęd główny skracamy o 1/3 długości.

Krzewom owocowym krzaczastym i piennym wszystkie pędy skracamy co najmniej o połowę.

Cięcie należy przeprowadzić około 1 cm nad pąkiem, ukośnie, tak, aby soki z rany nie spływały bezpośrednio na pąk.

Do przycinania używamy sekatora, który powinien on być ostry i czysty. Większe rany po cięciu należy zabezpieczyć maścią ogrodniczą, który zapobiega porażaniu drzewa przez choroby grzybowe i bakteryjne. Gdy wykonujemy cięcie drzew i krzewów owocowych lub ozdobnych w sadzie ekologicznym należy wybrać maść z certyfikatem ekologicznym.

Odgięcie pędów bocznych :

przy użyciu klamerek na bieliznę i wykałaczek

przy uzyciu ciężarków

Ważne jest, aby pędy boczne tworzyły szerokie kąty z przewodnikiem, gdyż tylko wtedy nie będą się wyłamywać. W tym celu krótsze pędy długości 15 - 20 cm odginamy zakładając specjalne kształtki, wykałaczki, spinacze do bielizny, dłuższe zaś przyginamy i przywiązujemy do kołków wbitych w ziemię obok drzewka. Szerokie kąty rozwidleń przyśpieszą wejście drzew w owocowanie. Poza tym, w przyszłości, uchronią konary obciążone owocami przed wyłamaniem.

OCHRONA BIOLOGICZNA

Ochrona biologiczna to wiele różnorodnych metod, których celem jest zmniejszenie populacji szkodnika lub zapobieganie chorobie poniżej progu szkodliwości gospodarczej, a zarazem zminimalizowanie wpływu samych zabiegów na środowisko naturalne i zdrowie człowieka. Wobec różnorodności stosowanych zabiegów, w sensie ogólnym powinno się raczej mówić o ekologicznych metodach zwalczania szkodników lub o proekologicznych zabiegach ochronnych i zapobiegawczych.

W zakres tych metod wchodzą:

• działania wykorzystujące wszelkiego rodzaju organizmy do zwalczania szkodników, zwykle będących ich naturalnymi wrogami (zasiedlanie),

• metody agrotechniczne (odpowiednia uprawa gleby, tworzenie użytków ekologicznych, stosowanie środków ochrony roślin wytwarzanych z naturalnych produktów).

Sposoby wspierania naturalnych wrogów szkodników

Obecność pożytecznych organizmów odgrywa ważną rolę w regulacji liczebności szkodników roślin sadowniczych.

Do najgroźniejszych szkodników zalicza się mszyce i przędziorki, ale jest ich o wiele więcej.

Zasiedlanie sadu pożytecznymi organizmami

Na rynku  są dostępne preparaty biologiczne oparte na mikro i makroorganizmach. Są to gatunki drapieżne i pasożytnicze, w większości występujące naturalnie w naszym kraju. Można je nabyć w postaci specjalnych preparatów, np.  mogą to być: opaski filcowe, saszetki zasiedlone przez pożyteczne owady lub też dorosłe owady w pojemnikach.

Tworzenie ekosystemu sprzyjajacego rozwojowi pożytecznych organizmów

Ważnym elementem wspierania pożytecznych organizmów jest tworzenie korzystnych warunków do ich rozwoju, rozmnażania oraz bytowania przez zakładanie i utrzymanie tzw. użytków ekologicznych, np. żywopłotów i podszycia złożonego z zalecanych roślin towarzyszących.

Zakładanie żywopłotów

Żywopłoty z różnymi gatunkami krzewów (np. jeżyną popielicą, jeżyną krzewiastą, śliwą tarniną, leszczyną pospolitą, bzem czarnym), są siedliskiem pożytecznych organizmów.  Preferowane jest pozostawienie tego typu zadrzewień po zachodniej stronie pola. W Polsce, przeważa wiatr zachodni (północno - zachodni i południowo -zachodni) i taka lokalizacja zadrzewienia umożliwia wykorzystanie siły wiatru, dzięki której m.in. drapieżne roztocze mogą rozprzestrzeniać się na dalsze odległości.

Tworzenie podszycia złożonego z zalecanych roślin towarzyszących

Wskazane jest, aby wokół roślin sadowniczych znajdowały się pasy roślin zielnych zawierających kilkanaście zalecanych gatunków, które są szczególnie ważne dla pożytecznych organizmów wspomagających walkę ze szkodnikami. Są to tzw. rośliny towarzyszące:

• rośliny zasiedlane przez dobroczynki (pożyteczne roztocze) - pokrzywa zwyczajna, jasnota biała, kuklik pospolity;

• rośliny pyłkodajne i nektarodajne dostarczające pokarm dorosłym osobnikom bzygowatych - obficie kwitnące z rodziny baldaszkowatych.

SZKODNIKI

Jabłonie mogą być atakowane przez wiele gatunków szkodników, które niejednokrotnie bardzo się różnią między sobą wyglądem, sposobem poruszania i odżywiania. Są wśród nich maleńkie pajęczaki  (np. przędziorki, szpeciele), widoczne dopiero wtedy, gdy użyjemy lupy powiększającej, jak również osobniki bardzo duże (np. motyle, chrząszcze) łatwo dostrzegalne gołym okiem. Jedne organizmy można zobaczyć w ciągu dnia, inne natomiast dopiero po zapadnięciu zmroku (np. motyle nocne, popularnie zwane ćmami). Jeżeli uważnie będziemy obserwować rozwój drzewek owocowych to zauważymy, że niektóre szkodniki pojawiają się już wczesną wiosną, kiedy zaczynają rozwijać się pierwsze liście, inne są widoczne podczas kwitnienia drzew, a jeszcze mogą występować przez cały sezon wegetacji.

W zależności od sposobu pobierania pokarmu szkodniki dzielą się na dwie podstawowe grupy: ssące (np. mszyce) i gryzące (np. gąsienice motyli).

Szkodniki ssące mają aparat gębowy w postaci kłujki, przypominającej wyglądem cienki kolec. Pobierają pokarm płynny, wysysają składniki pokarmowe z komórek roślinnych. Żerowanie tych szkodników powoduje między innymi różnego rodzaju odbarwienia blaszki liściowej widoczne najczęściej w postaci jasnych plamek. Może się również zdarzyć, że liść zaczyna w czasie sezonu wegetacji zmieniać barwę z zielonej na lub kolor rdzawy. Silnie uszkodzone liście mogą przedwcześnie opadać. Z kolei na zawiązkach owoców nakłucia są widoczne w formie niezbyt dużych wgłębień.

Szkodniki gryzące mają aparat gębowy przystosowany do gryzienia, stąd uszkodzenia powodowane przez te szkodniki to różnego rodzaju dziury w liściach, wgryzy w zawiązkach owocowych i w owocach, uszkodzenia pędów.

Należy pamiętać, że szkodniki to organizmy, które w różny sposób rozmnażają się. O jednym mówimy, że są żyworodne  tzn. samice rodzą młode osobniki, które swym wyglądem przypominają formy rodzicielskie. Inne z kolei składają jaja , z których wylęgają się larwy (u motyli zwane gąsienicami) zupełnie niepodobne wyglądem do osobników dorosłych. Larwy po pewnym okresie żerowania nieruchomieją i przeobrażają się w poczwarki, z których następnie wylegają się osobniki dorosłe.

Do poznania bogatego świata owadów i innych zwierząt zamieszkujących pola uprawne i sady potrzebna jest nie tylko wiedza, ale również odpowiedni sprzęt:

• lupa powiększająca   

• płachta entomologiczna do otrząsania owadów  

• pułapki lepowe

• pułapki z feromonem do odławiania owadów latających    

OWOCÓWKA JABŁKÓWECZKA

Opis

Jest to niewielki motyl o rozpiętości skrzydeł 16-20mm. Pierwsza para skrzydeł jest koloru brunatno-popielatego, z czarno obrzeżoną błyszczącą plamką na końcu. Gąsienice są początkowo kremowe, później różowawe, z brązową głową, dorastają do 20mm. W naszych warunkach klimatycznych owocówka jabłkóweczka w sezonie wegetacji rozwija dwa pokolenia.

motyl owocówki jabłóweczki

Objawy uszkodzeń

Gąsienice powodują tzw. robaczywienie owoców. Wgryzają się do miąższu i drążą do komory nasiennej chodnik wypełniony gruzełkowatymi odchodami. Uszkodzone jabłka ze zniszczonymi nasionami przedwcześnie opadają. W sadach niechronionych uszkodzenia owoców mogą sięgać kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu procent ogólnego plonu.

gąsienica owocówki w uszkodzonym jabłku	uszkodzony owoc

Narażenie na uszkodzenia

Lot motyli trwa od maja do sierpnia, a od czerwca do zbioru można znaleźć gąsienice żerujące w owocach.

Monitoring

Monitoring owocówki jabłkóweczki prowadzi się w sadzie dwoma podstawowymi metodami. Pierwsza z nich polega na odławianiu motyli w pułapki z feromonem. Na 5 posadzonych drzewek wystarczy jedna pułapka. Pułapki sprawdza się najczęściej 2 razy w tygodniu w okresie od maja do połowy sierpnia. Każdorazowo liczy się odłowione motyle, a następnie przy pomocy patyczka zdejmuje się je z podłogi lepowej. Druga metoda polega na losowym przeglądaniu zawiązków owocowych (czyli nie w pełni wyrośniętych owoców) na obecność śladów żerowania  gąsienic (tzw. wgryzów).

Narażenie na uszkodzenia

Lot motyli trwa od maja do sierpnia, a od czerwca do zbioru można znaleźć gąsienice żerujące w owocach.

Monitoring

Monitoring owocówki jabłkóweczki prowadzi się w sadzie dwoma podstawowymi metodami. Pierwsza z nich polega na odławianiu motyli w pułapki z feromonem. Na 5 posadzonych drzewek wystarczy jedna pułapka. Pułapki sprawdza się najczęściej 2 razy w tygodniu w okresie od maja do połowy sierpnia. Każdorazowo liczy się odłowione motyle, a następnie przy pomocy patyczka zdejmuje się je z podłogi lepowej. Druga metoda polega na losowym przeglądaniu zawiązków owocowych (czyli nie w pełni wyrośniętych owoców) na obecność śladów żerowania  gąsienic (tzw. wgryzów).

pułapka feromonowa - widok komory		motyle owocówki jabłkóweczki przyklejone do podłogi

Sposoby ograniczania

W ograniczaniu liczebności szkodnika pomocne są ptaki, którym należy stworzyć dogodne warunki do rozwoju np. poprzez zakładanie budek lęgowych.

Znaczna część gąsienic jest niszczona przez pożyteczne owady – błonkówki, które w naturalny sposób występują w przyrodzie. Po koniec czerwca na pnie drzew można zakładać opaski z tektury falistej, do których wchodzą gąsienice owocówki szukające schronienia przed zimą. Opaski te należy we wrześniu zdjąć z pni i zniszczyć wraz ze znajdującymi się w nich gąsienicami.

Uszkodzone zawiązki owocowe ze świeżymi wgryzami należy zrywać z drzew i niszczyć mechanicznie. Nie wolno ich pozostawiać pod drzewami lub w ich pobliżu.

opaska z tektury falistej na pniu jabłoni

ZWÓJKÓWKI LIŚCIOWE

Opis

Zwójkówki to motyle o rozpiętości skrzydeł od kilkunastu do 24 mm.

Na jabłoniach może występować nawet kilkanaście gatunków zwójkówek, ale obecnie znaczenie gospodarcze mają 4 z nich:

zwójka siatkóweczka

Motyl zwójki siatkóweczki ma przednie skrzydła jasno pomarańczowobrązowe
z ciemnym rysunkiem w kształcie delikatnej siateczki.

Gąsienica długości 16-22mm może być zielonożółta, oliwkowozielona lub ciemnozielona z żółtymi brodawkami oraz miodowożółtą głową.

gąsienica zwójki siatkóweczki	motyl zwójki siatkóweczki

zwójka bukóweczka

Motyl zwójki bukóweczki ma przednie skrzydła brunatne, brunatoszare lub rdzawe z ciemniejszym, nieregularnym rysunkiem.

Gąsienica długości do 25 mm jest zielona, z jaśniejszymi brodawkami na ciele.

gąsienica zwójki bukóweczki	motyl zwójki bukóweczki

wydłubka oczateczka

Motyl  wydłubki oczateczki ma przednie skrzydła ciemnoszare u nasady, w środkowej części białe a w szczytowej szare z widocznym rysunkiem.

Gąsienice długości 9-12 mm są początkowo żółte, żółtopomarańczowe, później czerwonobrunatne lub brunatnożółte
z ciemnymi, błyszczącymi brodawkami. Głowa gąsienic jest czarna.

gąsienica wydłubki oczateczki	motyl wydłubki oczateczki

zwójka różóweczka

U zwójki różóweczki skrzydła przednie motyli u samców są jasnobrązowe lub purpurowobrązowe z ciemnym rysunkiem, a u samic - oliwkowe lub oliwkowobrunatne z niewyraźnym rysunkiem.

Gąsienice są zielone, jaśniejsze od dołu, ciemniejsze od góry, z ciemnobrązową głową.

gąsienica zwójki różóweczki	motyl zwójki różóweczki

Zwójka siatkóweczka i zwójka bukóweczka są zagrożeniem sadów na terenie całego kraju. Wydłubka oczateczka występuje lokalnie, liczniej w Polsce centralnej, natomiast zwójka różóweczka najrzadziej obserwowana jest w sadach zlokalizowanych w południowych rejonach kraju.

Zwójka siatkóweczka i zwójka bukóweczka mogą mieć dwa pokolenia w sezonie, natomiast wydłubka oczateczka oraz zwójka różóweczka są gatunkami jednopokoleniowymi. Zwójka różóweczka zimuje w stadium jaj, które motyle składają w złożach, natomiast u pozostałych gatunków zwójkówek zimują gąsienice.

Objawy uszkodzeń

Gąsienice żerują od wczesnej wiosny do zbioru owoców. Uszkadzają rozwijające się rozety liściowo-kwiatowe, liście, zawiązki i owoce wygryzając w nich różnej wielkości otwory. Uszkodzone zawiązki opadają lub rozwijają się z nich owoce ze skorkowaciałymi bliznami.

Narażenie na uszkodzenia

Zarówno lot motyli jak i żerowanie gąsienic odbywa się w różnych okresach, w zależności od gatunki zwójkówki. Żerujące gąsienice można znaleźć na drzewach w okresie kwiecień – wrzesień, natomiast lot motyli ma miejsce od maja do września.

Monitoring

Monitoring zwójkówek liściowych jest prowadzony z wykorzystaniem pułapek z feromonem (do odławiania samców motyli) oraz lustracji sadu na obecność gąsienic żerujących w rozetach liściowych i liściowo kwiatowych, na liściach i na pędach. Pułapki z feromonem należy rozwiesić w sadzie przed rozpoczęciem lotu motyli (nie później, niż w II połowie maja).

Innym sposobem sprawdzenia obecności żerujących gąsienic jest przeglądanie w okresie wiosennym rozet kwiatowo-liściowych, a w okresie lata zawiązków owocowych.

Sposoby ograniczania

Podobnie jak w przypadku owocówki jabłkóweczki, w ograniczaniu liczebności zwójkówek pomocne są ptaki, którym należy stworzyć dogodne warunki do rozwoju (budki lęgowe).

Duże znaczenie w ograniczeniu zwójkówek odgrywają pasożyty jaj (kruszynki) oraz pasożyty gąsienic i poczwarek (głównie błonkówki z rodziny gąsienicznikowatych i bleskotkowatych). Są to organizmy, które w naturalny sposób występują w przyrodzie.

MSZYCE

Opis

Mszyce to niewielkie pluskwiaki, których długość ciała waha się od 1,5-2,5 mm. Występują w dwóch formach: uskrzydlonej i bezskrzydłej.

W sadach jabłoniowych znaczenie gospodarcze mają trzy gatunki:

• mszyca jabłoniowa,

• mszyca jabłoniowo-babkowa,

• bawełnica korówka.

Spośród nich tylko mszyca jabłoniowo-babkowa do pełnego rozwoju potrzebuje oprócz jabłoni drugiego żywiciela, jakim są różne gatunki babki ( Plantago spp. ).

mszyca jabłoniowa

Forma bezskrzydła o długości ciała 1,2-2,5 mm jest zielona z ciemnym ogonkiem i ciemnymi syfonami (wyrostki po bokach tylnej części ciała). Forma uskrzydlona długości 1,3 -2,1 mm ma ciemną głowę i tułów, a odwłok zielony. Uszkadza najmłodsze liście i niezdrewniałe wierzchołki pędów.

mszyca jabłoniowa na pędach wierzchołkowych	zasychanie pędów wierzchołkowych

mszyca jabłoniowo-babkowa

Forma bezskrzydła ma ciało długości 2,1-2,6mm, barwy od niebieskopopielatej do ciemnoróżowej i jest pokryta woskowym nalotem. Na głowie są widoczne bardzo długie czułki. Forma uskrzydlona jest nieco mniejsza, brunatna lub ciemnoszara, długości 1,8-2,4mm, z prawie czarnymi czułkami i syfonami. Uszkadza liście i niezdrewniałe pędy oraz zawiązki owoców, powodując ich deformacje. Owoce nie wyrastają i pozostają na drzewach w formie zbitych gron.

mszyca jabłoniowo - babkowa	zdeformowane zawiązki owoców

bawełnica korówka

Forma bezskrzydła ma ciało długości 1,2-2,6mm, barwę granatowobrunatną lub ciemnobrunatną i jest obficie pokryta okrywą woskową przypominającą kłaczki waty.

Forma uskrzydlona ma barwę ciała brunatnoczarną, długości 1,8-2,3mm. Uszkadza odrosty korzeniowe, pnie, konary, gałęzie, a nawet cienkie gałązki, ogonki liściowe, szypułki kwiatowe. Zasiedla świeże zranienia i spękania kory, w których w następstwie żerowania powstają guzowate narośla.

kolonia bawełnicy korówki na pniach	kolonia bawełnicy korówki na pędach

Mszyca jabłoniowa i mszyca jabłoniowo-babkowa zimują w stadium czarnych jaj składanych na pędach. Natomiast u bawełnicy korówki zimują larwy w koronach drzew, na korzeniach i szyjce korzeniowej. W sezonie wegetacji w zależności od gatunku mszyce rozwijają od kilku do nawet 20 pokoleń.

Objawy uszkodzeń

Żerowanie mszyc powoduje deformacje i zasychanie liści. Mszyce wydalają duże ilości lepkich odchodów, zwanych rosą miodową lub spadzią, którą zanieczyszczają pędy i owoce.

Narażenie na uszkodzenia

Od fazy pękania pąków do września.

Monitoring

Mszyca jabłoniowa i mszyca jabłoniowo-babkowa.

W okresie bezlistnym sprawdza się obecność jaj zimujących na pędach. Natomiast od pojawienia się pierwszych liści do września przegląda się wierzchołki pędów na obecność mszyc.

Bawełnica korówka.

Liczebność bawełnicy sprawdza się od wiosny do października przeglądając pnie, konary i odrosty korzeniowe drzew.

Sposoby ograniczania

Mszyce są ograniczane przez faunę pożyteczną, głównie przez biedronki i drapieżne pluskwiaki (np. dziubałki).

W ograniczaniu liczebności bawełnicy korówki bardzo dużą rolę odgrywa pasożytnicza błonkówka – osiec korówkowy, naturalnie występująca w przyrodzie.

Liczebność szkodnika można ograniczyć poprzez wycinanie, niszczenie i usuwanie pędów zasiedlonych przez mszyce.

Niszczenie różnych gatunków roślin z rodziny babkowatych (np. babka lancetowata, babka zwyczajna) może mieć istotne znaczenie dla ograniczania liczebności  populacji mszycy jabłoniowo-babkowej, gdyż w ten sposób likwidujemy niezbędne dla tej mszycy drugie źródło pokarmu.

OWOCNICA JABŁKOWA

Opis

Owad dorosły to błonkówka wielkości 6-7mm, żółta z brązowo-czarnym rysunkiem. Larwa dł. 18mm, biała lub kremowa z brązową głową. Zimują larwy w glebie w kokonach. W sezonie wegetacji rozwija się jedno pokolenie szkodnika. 

owad dorosły owocnicy jabłkowej

Objawy uszkodzeń

Larwy wylęgają się w czasie opadania płatków kwiatowych i wgryzają się do zawiązków owoców wyjadając ich wnętrze. Na zawiązkach widoczne są okrągłe otwory z gruzełkowatymi, wilgotnymi odchodami. Objawy żerowania na zawiązkach po kwitnieniu są widoczne w postaci skorkowaciałych blizn.

zawiązek owocu uszkodzony przez larwy owocnicy jabłkowej	zawiązek owocu uszkodzony przez larwy owocnicy jabłkowej

Narażenie na uszkodzenia

Okres wiosenny, pod koniec kwitnienia i po kwitnieniu drzew.

Monitoring

Monitoring owocnicy jabłkowej prowadzi się wykorzystując do tego celu białe pułapki lepowe. Liczebność odławianych w ten sposób błonkówek sprawdza się 2 razy w tygodniu.

pułapka lepowa do monitorowania owocnicy jabłkowej

Metody ograniczania

Na ograniczenie liczebności szkodnika mają wpływ pasożytnicze błonkówki oraz owadobójcze grzyby, które mogą porażać poczwarki w glebie. Występują one w sposób naturalny w przyrodzie.

PRYSZCZAREK JABŁONIAK

Opis

Owad dorosły to muchówka wielkości 1,5-2,0mm, ciemnobrązowa z długimi nogami, wyglądem przypominająca komara. Larwa długości 2,5-3mm, początkowo kremowobiała, później różowa lub pomarańczowa, beznoga. Zimują larwy w glebie w kokonach. W sezonie wegetacji występują trzy pokolenie szkodnika.

kolonia larw pryszczarka jabłoniaka

Objawy uszkodzeń

Larwy uszkadzają najmłodsze liście. Brzegi młodych liści są mocno zawinięte do środka, przebarwione na kolor różowawy, a tkanka liścia wyraźnie pogrubiona. Po wyjściu larw brzegi liści brązowieją i zasychają. Drzewa zasiedlone przez szkodnika słabiej rosną i plonują. Największe szkody notuje się w młodych sadach.

uszkodzenia liści spowodowane przez pryszczarka

Narażenie na uszkodzenia

Od końca kwitnienia do końca wzrostu młodych pędów (koniec czerwca/początek lipca).

Monitoring

Podstawowa metoda monitoringu to przeglądanie w maju-czerwcu wierzchołków pędów w poszukiwaniu uszkodzonych liści.

Metody ograniczania

Liczebność szkodnika można ograniczyć poprzez usuwanie i niszczenie pędów z objawami uszkodzeń powodowanymi przez larwy.

PRZĘDZIORKI

Opis

Są to małe pajęczaki, wielkości około 0,4-0,6mm. Ciało przędziorka owocowca ma barwę intensywnie czerwoną i pokryte jest długimi szczecinkami. Stadium zimującym tego przędziorka są czerwone jaja składane najczęściej w złożach na korze gałęzi, konarów i pni drzew. Natomiast przędziorek chmielowiec ma ciało w kolorze ceglastoczerwonym (osobniki zimujące) lub żółtozielonym z dwiema ciemnymi plamami po bokach (osobniki letnie). W sezonie wegetacyjnym rozwija się do 5 pokoleń każdego gatunku.

przędziorek chmielowiec /samica większa/
przędziorek owocowiec	przędziorek owocowiec na liściu

Objawy uszkodzeń

Wszystkie stadia ruchome przędziorków żerują na liściach, wysysają soki z komórek, ogładzając roślinę. Uszkodzone liście żółkną, brązowieją i przedwcześnie opadają. Owoce słabo wyrastają i nie wybarwiają się. Drzewa słabiej zawiązują pąki na rok następny. Najwięcej uszkodzeń notuje się w okresach suchej i upalnej pogody.

Narażenie na uszkodzenia

Okres ten rozpoczyna się przed kwitnieniem i trwa do końca sierpnia.

Monitoring

W okresie bezlistnym drzew sprawdza się obecność zimujących jaj przędziorka owocowca na 2-3-letnich gałęziach. Z kolei od fazy różowego pąka jabłoni do końca sierpnia należy sprawdzać obecność przędziorków na liściach drzew (głównie na dolnej stronie blaszki), zwykle co 10-14 dni.

Sposoby ograniczania

Bardzo dużą rolę w ograniczaniu przędziorków odgrywa fauna pożyteczna naturalnie występująca w przyrodzie, m.in.

• drapieżne roztocze z rodziny dobroczynkowatych (np. dobroczynek gruszowiec),

• drapieżne pluskwiaki z rodziny dziubałkowatych (np. dziubałek gajowy),

• drapieżne pluskwiaki z rodziny tasznikowatych (tasznik jabłoniowiec),

• drapieżne pluskwiaki z rodziny biedronkowatych (np. skulik przędziorkowiec).

Ważne również, aby sad zakładać ze zdrowych drzewek, wolnych od szkodnika.

W biologicznym zwalczaniu przędziorków bardzo pomocne są drapieżne roztocze z rodziny dobroczynkowatych (Phytoseiidae). Występują one w naturalny sposób w przyrodzie. Obecnie można je również zakupić w formie opasek filcowych z zimującymi osobnikami lub w formie wodoodpornych saszetek. Opaski rozwiesza się wiosną (marzec, kwiecień) przymocowując do pnia drzew lub gałęzi drzew przy pomocy sznurka. Na jedno drzewo wystarczy jedna opaska.

SZPECIELE (pordzewiacz jabłoniowy)

Opis

Jest to bardzo mały pajęczak, wielkości około 0,16mm. Ciało pordzewiacza jest kształtu wrzecionowatego, słomkowej barwy. Zimują samicepod łuskami pąków i w spękaniach kory. W sezonie wegetacji rozwija się 5-6 pokoleń.

pordzewiacz jabłoniowy

Objawy uszkodzeń

Pordzewiacz jabłoniowy (larwy i osobniki dorosłe) od wczesnej wiosny żeruje na liściach, rozwijających się kwiatach oraz na zawiązkach owocowych. Na skutek żerowania szkodnika blaszka liściowa matowieje, przybiera kolor rdzawy i wygina się na kształt łódki. Przy dużej liczebności szkodnika może dochodzić do przedwczesnego opadania liści i ordzawienia owoców, zasychania pędów, a nawet do zahamowania wzrostu drzewek.

uszkodzenia na liściach spowodowane przez pordzewiacza	uszkodzenia skórki owocu spowodowane przez pordzewiacza

Narażenie na uszkodzenia

Okres ten rozpoczyna się przed kwitnieniem i trwa do końca sierpnia.

Monitoring

W sezonie wegetacyjnym sprawdza się dolną stronę blaszki liściowej na obecność tego szkodnika, w odstępach 10-14 dniowych.

Sposoby ograniczania

Podstawową metodą zapobiegania występowaniu szpecieli jest zakładanie sadu ze zdrowych drzewek, wolnych od szkodnika.

W biologicznym zwalczaniu pordzewiacza jabłoniowego bardzo pomocne są drapieżne roztocze z rodziny dobroczynkowatych (Phytoseiidae). Występują one w naturalny sposób w przyrodzie. Obecnie można je również zakupić w formie opasek filcowych z zimującymi osobnikami lub w formie wodoodpornych saszetek. Opaski rozwiesza się wiosną (marzec, kwiecień) przymocowując do pnia drzew lub gałęzi drzew przy pomocy sznurka. Na jedno drzewo wystarczy jedna opaska.

OWADY POŻYTECZNE

WSTĘP

Wśród wrogów naturalnych szkodników wyróżniamy dwie podstawowe grupy: drapieżców i pasożyty (parazytoidy).

Drapieżca to organizm, który zabija i zjada osobniki innego gatunku.

Pasożyt z kolei to organizm pobierający pokarm z innego żywego organizmu (tzw. żywiciela); zwykle pewną część życia (lub całe życie) spędza na żywicielu (takie organizmy nazywamy ektopasożytami) lub wewnątrz jego ciała (to tzw. endopasożyty). Natomiast pasożyty, których larwy zabijają żywiciela, a dorosłe owady żyją wolno nazywamy parazytoidami . Większość pasożytów szkodników występujących w sadach to właśnie parazytoidy.

Jeśli chcemy korzystać z pomocy organizmów pożytecznych w ograniczaniu liczebności szkodników, powinniśmy znać między innymi ich biologię. Młodsze stadia rozwojowe drapieżców i pasożytów niejednokrotnie bardzo różnią się wyglądem i wielkością ciała od osobników dorosłych. Bez odpowiedniej wiedzy nie będziemy więc w stanie ocenić, czy to, co widzimy na liściu jest szkodnikiem, czy organizmem pożytecznym. Wśród wrogów naturalnych wyróżniamy takie gatunki, których obecność jest związana z jednym konkretnym gatunkiem szkodnika (np. osiec korówkowy to maleńka, pasożytnicza błonkówka atakująca tylko kolonie bawełnicy korówki). Inne z kolei gatunki pożyteczne są związane z różnymi grupami roślinożerców (np. drapieżne pluskwiaki z rodziny dziubałkowatych odżywiają się m.in. mszycami, miodówkami, przędziorkami, wciornastkami).

Szukając organizmów pożytecznych na drzewach lub w ich otoczeniu należy uzbroić się w cierpliwość i szczególną uwagę. Zbyt gwałtowne przeglądanie liści, pędów powoduje, że owady szybko odlatują zanim zdążymy je zauważyć. Najlepiej takie obserwacje wykonywać przy ciepłej, słonecznej pogodzie. Gdy jest chłodno lub pada deszcz nasi sprzymierzeńcy szukają kryjówek, aby przeczekać niesprzyjającą pogodę.

Gatunki drapieżne i pasożytnicze, naturalnie występujące w sadach i zarazem najlepiej poznane, należą do rzędu siatkoskrzydłych, pluskwiaków różnoskrzydłych, chrząszczy, skorków, muchówek, błonkówek.

Poniżej opisano wybrane grupy organizmów pożytecznych, które często występują w sadach, zwracając uwagę w opisie tylko na te stadia rozwojowe i na te cechy, które przeciętny obserwator powinien zauważyć obserwując uważnie kwiaty, liście, zawiązki owoców i owoce.

SKUTECZNOŚĆ OCHRONY BIOLOGICZNEJ

Nie zawsze zdajemy sobie sprawę, jak wiele szkodników upraw jest niszczonych przez ich wrogów naturalnych.

Przykładowo:

• larwa bzyga może wyssać od 100 do 800 mszyc,
• jedna  larwa biedronek mogą zniszczyć nawet 600 osobników mszycy jabłoniowej,
• larwa złotooka niszczy przeciętnie kilkaset mszyc lub kilka tysięcy przędziorków, 
• kruszynek może spasożytować do 80% jaj owocówki jabłkóweczki oraz do 32% jaj zwójek liściowych,
• dobroczynek gruszowiec może zniszczyć w ciągu swojego życia kilkaset szpecieli lub ponad 100 przędziorków,
• spasożytowanie kolonii bawełnicy korówki przez ośca korówkowego w sprzyjających warunkach może dochodzić nawet do 100%.

DRAPIEŻNE ROZTOCZE

Opis

Osobnik dorosły – ciało długości poniżej 1mm, kształtu gruszkowatego, owalnego,  błyszczące, żółtokremowe, kremowe lub mlecznobiałe

Larwa - nieznacznie przeźroczysta, z trzema parami nóg

Stadium nimfalne - podobne z wyglądu do osobników dorosłych, rozmiarami mniejsze.

dobroczynek gruszowiec - owad dorosły

Cykl rozwojowy

Zimują samice w spękaniach kory na pniach i gałęziach, jak również w resztkach roślinnych pod drzewami i krzewami. Wczesną wiosną opuszczają miejsca zimowania i rozpoczynają żerowanie. Samice składają jaja na dolnej stronie blaszki liściowej. Z jaj rozwijają się larwy, a następnie nimfy. W ciągu  roku występuje kilka pokoleń. W porównaniu do drapieżnych owadów, roztocze nie potrzebują dużej ilości pokarmu do przeżycia. Jest to bardzo ważna cecha decydująca o ich wysokiej efektywności w ograniczaniu  liczebności przędziorków i szpecieli (w tym pordzewiacza jabłoniowego).

Stadium drapieżne - wszystkie stadia ruchome (larwy, nimfy i dorosłe).

Przydatność dla praktyki  - drapieżne roztoczeograniczają liczebność przędziorków i szpecieli.

W uprawach sadowniczych najważniejszą rolę w biologicznym zwalczaniu odgrywają drapieżne roztocze z rodziny dobroczynkowatych - dobroczynek gruszowiec, ale mogą pojawiać się także inne gatunki z  rodziny dobroczynkowatych np. dobroczynek finlandzki, dobroczynek wielożerny i inne. Dobroczynki mogą być wprowadzane do sadów wczesną wiosną w opaskach filcowych, w których gromadzą się samice szukające miejsc zimowania, oraz przez cały sezon wegetacji w specjalnych saszetkach, które można zakupić firmach zajmujących się sprzedażą biopreparatów.

opaska na pniu w celu wprowadzenia dobroczynka gruszowca	wodoodporne saszetki na drzewie z dobroczynkiem wielożernym

Uwaga – drapieżnych roztoczy szukamy głównie na dolnej stronie blaszki liściowej przy użyciu lupy powiększającej.

OWADY SIATKOSKRZYDŁE - ZŁOTOOKI

Opis

Osobniki dorosłe – jasnozielone, błękitne, beżowe, długości od 6 do 10 mm, z dwoma parami silnie użyłkowanych skrzydeł o rozpiętości dochodzącej do ponad 40 mm. Na głowie bardzo duże, mieniące się metalicznie oczy oraz nitkowate czułki

Jajo - eliptyczne, początkowo barwy zielonej, z czasem ciemnieje, składane na długich nitkach, (tzw. stylikach),  pojedynczo lub w złożach.

Larwa - wrzecionowata, długości 7-19 mm, bardzo ruchliwa. Na głowie larwy widoczny jest aparat gębowy w formie łukowato wygiętych żuwaczek.

złotook - owad dorosły	złotook - larwa	złotook - jajo

Cykl rozwojowy

Zimują osobniki dorosłe w spękaniach kory, w resztkach roślinnych, w zabudowaniach gospodarczych i mieszkalnych (strychy, piwnice). Wiosną przelatują na rośliny zasiedlone przez szkodniki. W koloniach ofiary samica składa jaja, z których rozwijają się drapieżne larwy. Owady dorosłe odżywiają się głównie nektarem i spadzią. W ciągu roku rozwijają się 2-3 pokolenia.

Stadium drapieżne - larwy, u niektórych gatunków również owady dorosłe.

Przydatność dla praktyki - ograniczają liczebność mszyc, czerwców, miodówek, skoczków, wciornastków, przędziorków. Jednym z najliczniej występujących gatunków złotooków jest złotook pospolity.

Uwaga – dorosłe owady można zaobserwować na liściach, pędach i gałęziach drzew. Natomiast larwy najłatwiej zobaczyć w pobliżu źródeł pokarmu (np. w koloniach mszyc).

Jaja złotooka są najczęściej spotykane na dolnej lub górnej stronie blaszki liściowej oraz na zawiązkach owocowych i owocach.

BIEDRONKI

Opis

Owad dorosły – jaskrawo ubarwiony, w kolorze czarnym, czerwonym lub żółtym, najczęściej z kontrastowymi punktami w postaci kropek lub plamek. Ciało wypukłe grzbietowo, długości od 1 do 18 mm.

biedronka siedmiokropka	biedronka dwukropka	biedronka azjatycka	biedronka wrzeciążka

Larwa - w zależności od gatunku czarna, szara, granatowa, niebieska, pokryta kolcami lub brodawkami, z trzema parami odnóży tułowiowych. Larwy swym wyglądem nie przypominają osobnika  dorosłego.

larwa biedronki siedmiokropki	larwa biedronki dwukropki	larwa biedronki azjatyckiej

Poczwarka- zakryta, pokryta ostatnią wylinką larwalną.

Jajo – wielkości 0,4 do 2 mm, owalne lub wrzecionowate, o zabarwieniu żółtym lub pomarańczowym, składane przeważnie w złożach po kilka lub kilkadziesiąt sztuk.

jaja biedronki w kolonii mszycy jabłkowo - babkowej /żółte/

Cykl rozwojowy

Zimują osobniki dorosłe pod korą drzew, w resztkach roślinnych, w zabudowaniach gospodarczych i mieszkalnych. Wiosną przelatują na rośliny zasiedlone przez szkodniki. W maju i w czerwcu samice składają w złożach jaja, najczęściej w pobliżu źródła pokarmu (kolonie mszyc, miodówek, itp.). Po 5-10 dniach z jaj wylęgają się larwy. Przepoczwarczenie odbywa się najczęściej na nadziemnych częściach roślinnych. Osobniki dorosłe tuż po wylęgu są niewybarwione. W ciągu roku rozwijają się od 1 do nawet 4 pokoleń.

Stadium drapieżne - larwy, owady dorosłe.

Przydatność dla praktyki – biedronki ograniczają liczebność mszyc, miodówek, czerwców, przędziorków oraz drobnych larw motyli i muchówek. Do rodzimych gatunków najczęściej występujących w uprawach sadowniczych należą: biedronka siedmiokropka, biedronka dwukropka, biedronka wrzeciążka.

Uwaga – dorosłe owady można zaobserwować praktycznie na wszystkich częściach drzew (liściach, pędach i gałęziach oraz pniu drzew). Natomiast złoża jaj i larwy najłatwiej zobaczyć w pobliżu źródeł pokarmu (np. w koloniach mszyc). Poczwarki biedronek najczęściej są widoczne na liściach.

DRAPIEŻNE PLUSKWIAKI

Opis

Grupa owadów zróżnicowana pod względem wielkości, kształtu i barwy ciała. Ciało grzbietobrzusznie spłaszczone, od 0,2 do około 2 cm długości, o zabarwieniu najczęściej zielonym lub brązowym, rzadziej czarno-czerwonym. Skrzydła przednie przekształcone są w tzw. półpokrywy, natomiast tylne są błoniaste i cienkie. Aparat gębowy w postaci długiej kłujki, jest chowany w stanie spoczynku na spodniej stronie ciała między odnóżami.

W uprawach sadowniczych największe znaczenie dla praktyki mają owady należące do rodzin dziubałkowatych, zażartkowatych, tasznikowatych.

Larwy – podobne do owadów dorosłych, ale mniejsze,  z zaczątkami skrzydeł lub ich pozbawione.

pluskwiak - owad dorosły z rodziny dziubałkowatych

Cykl rozwojowy

W zależności od gatunku zimują osobniki dorosłe pod korą drzew, w ściółce pod drzewami i krzewami lub jaja złożone w tkankę roślinną. Po przezimowaniu samice przelatują na rośliny. Samice z rodziny dziubałkowatych składają jaja już w kwietniu, natomiast z rodziny zażartkowatych i tasznikowatych w czerwcu i lipcu. U gatunków, w których stadium zimującym są jaja, larwy pojawiają się w okresie maj-czerwiec. W ciągu roku rozwijają się od 1 do 2 pokoleń.

Stadium drapieżne - larwy, owady dorosłe.

Przydatność dla praktyki – drapieżne pluskwiakiograniczają liczebność mszyc, miodówek, czerwców, przędziorków oraz zjadają małe gąsienice motyli lub inne owady o miękkich okrywach ciała. Do gatunków najpospolitszych należą: dziubałek gajowy, dziubałek nadrzewny, dziubałeczek mały, zażardka pospolita, tasznik jabłoniowiec, delikacik zielonawy, aksamitek przepaskowiec, błyszczyk punktowany, purpuratek jabłoniowy.

Uwaga – dorosłe owady oraz larwy można zaobserwować praktycznie na wszystkich częściach drzew (liściach, pędach i gałęziach oraz pniu drzew), głównie w pobliżu źródeł pokarmu. Jednak ze względu na dużą ruchliwość i często małe rozmiary nie jest to zadanie łatwe.

DRAPIEŻNE MUCHÓWKI

Są to owady z jedną parą błoniastych skrzydeł. Druga para skrzydeł są to tzw. przezmianki (wyglądem przypominają małe buławki osadzone na cieniutkich trzonkach).  Długość ciała osobników dorosłych wynosi od kilku do 2 cm. Aparat gębowy drapieżnych muchówek może być gryzący, liżący lub ssący. Larwy nie mają nóg, często nie posiadają w pełni wykształconej głowy. Osobniki dorosłe odżywiają się pyłkiem i nektarem.

Rodzina -   bzygowate

Opis

Osobniki dorosłe – ciało długości do 20 mm, ciemno zabarwione, z czarnym odwłokiem pokrytym żółtymi, białymi lub pomarańczowymi poprzecznymi paskami. Wyglądem przypominają osy. Owady dorosłe poruszają się lotem ślizgowym, potrafią także „zawisnąć” nieruchomo nad rośliną.

Larwy – zielone, żółte, kremowobiałe, brązowe, beznogie, pozbawione głowy, robakowate, z wyraźnie zwężającą się przednią i rozszerzającą się tylną częścią ciała. Przez prześwitujący oskórek widoczne są jelita.   

Poczwarki – w bobówce (tj. ostatniej wylince), maczugowatego kształtu, od spodu spłaszczone.  

owad dorosły bzyga	larwy bzyga w kolonii mszyc

Cykl rozwojowy

Zimują owady dorosłe lub larwy. W marcu samice składają jaja pojedynczo lub w niewielkich złożach w bezpośrednim sąsiedztwie kolonii mszyc. Po 2-3 dniach wylęgają się larwy.

Przepoczwarczenie odbywa się na roślinie, na której żerują larwy. W zależności od gatunku w ciągu roku występuje od 1 do 4 pokoleń.

Stadium drapieżne – larwy.

Przydatność dla praktyki - ograniczają liczebność mszyc, czerwców, miodówek, wciornastków.

Do gatunków pospolitych należy bzyg prążkowany.

Rodzina - pryszczarkowate

Opis

Osobniki dorosłe – niewielkie muchówki, do 5 mm długości, z długimi czułkami i nogami, wyglądem zbliżone do komarów.

Larwa – beznoga, pomarańczowa, żółta, czerwona, brązowa, szara, bez wyodrębnionej głowy.

Cykl rozwojowy

Zimują poczwarki w glebie. Wiosną z poczwarek wylęgają się samice, które składają jaja najczęściej na dolnej stronie liści. Z jaj rozwijają się larwy, które rozpoczynają intensywne żerowanie. W jednej kolonii mszycy można znaleźć nawet kilkadziesiąt larw pryszczarka. W ciągu roku występują 3-4 pokolenia.

Stadium drapieżne – larwy.

Przydatność dla praktyki – pryszczarkiograniczają liczebność mszyc.

Do gatunków pospolitych należy pryszczarek mszycojad.

Uwaga – dorosłe owady najczęściej są widoczne w locie, często zawisają w jednym miejscu w powietrzu. Rzadziej je spotykamy na liściach drzew. Są ruchliwe i bardzo szybko przemieszczają się z miejsca w drugie. Larwy można zaobserwować głównie w pobliżu źródeł pokarmu. Poczwarki znajduje się przyczepione do liści.

Rodzina -  rączycowate

Opis

Osobnik dorosły – ciało długości 12-18 mm, szare lub czarne. Na tułowiu i odwłoku widoczne białe, pomarańczowe, czerwone lub brązowe plamki, przepaski. Rączyce swym wyglądem przypominają muchę domową.

Larwa – biała lub kremowa, bez wykształconej głowy.

Poczwarka – w czarnej lub brązowej bobówce.

Cykl rozwojowy

Zimują bobówki w ściółce lub w glebie. Wiosną po przepoczwarczeniu następuje wylot muchówek. Samice przy pomocy pokładełka składają jaja bezpośrednio do ciała żywiciela, na powierzchnię jego ciała lub blisko miejsca jego występowania. Z jaj wylęgają się larwy, które wnikają do ciała żywiciela i rozpoczynają żerowanie. Po upływie kilku tygodni larwy wychodzą z ciała ofiar. Przepoczwarczenie następuje w glebie. W  ciągu roku występują najczęściej 2-3 pokolenia.

Stadium pasożytnicze – larwy.

Przydatność dla praktyki – muchówki z rodziny rączycowatychograniczają liczebność gąsienic wielu szkodliwych motyli, a także larw błonkówek, muchówek, pluskwiaków i chrząszczy. W uprawach sadowniczych często spotykana jest rączyca czarnonoga.

Uwaga – dorosłe owady najczęściej są na liściach drzew. Larwy są trudne do zauważenia z uwagi na to, że żerują w ciele żywiciela.

PASOŻYTNICZE BŁONKÓWKI

Błonkówki to owady z dwiema parami błoniastych skrzydeł (tylne są mniejsze od przednich), które połączone są ze sobą przy pomocy haczyków. Głowa jest ruchoma. Między tułowiem a odwłokiem wyraźnie widoczne przewężenie. Odwłok u samic jest zakończony specjalnym narządem zwanym pokładełkiem przystosowanym do piłowania, nacinania lub żądlenia. Larwy są beznogie, z wykształconą głową. Osobniki dorosłe odżywiają się pyłkiem i nektarem. Stadium pasożytniczym są wyłącznie larwy, których rozwój następuje na lub w ciele żywiciela.

Najliczniejszą grupę w obrębie rzędu błonkówek stanowią owadziarki, do których zaliczamy między innymi rodziny kruszynkowate, mszycarzowate, oścowate  oraz gąsienicznikowate.

błonkówki - owad dorosły

Uwaga do wszystkich pasożytniczych błonkówek–

z uwagi na często bardzo małe rozmiar i dużą ruchliwość dorosłe owady są trudno dostrzegalne. Również obecność larw nie jest łatwa do stwierdzenia, gdyż ich rozwój odbywa się wewnątrz ofiary. O ich obecności świadczą natomiast zastygłe w bezruchu, często jakby napęczniałe ciała żywicieli. Przy dokładnych przyjrzeniu się można nawet dostrzec wygryzione dziurki, przez które wydostaje się na zewnątrz dorosły owad- parazytoid. Wymaga to jednak od obserwatora nabrania pewnej wprawy oraz posłużenia się lupą powiększającą.

Rodzina -  gąsienicznikowate

Opis

Dorosłe błonkówki mają ciało długości 3 do 50 mm, koloru czarnego, brązowego. Na odwłoku widoczne są czerwone, żółte lub białe  segmenty. Odwłok u samic zakończony najczęściej długim pokładełkiem.

gąsienicznikowate - owad dorosły

Cykl rozwojowy

Zimują larwy w ciele żywiciela, u niektórych gatunków owady dorosłe w glebie, ściółce lub drewnie. Samice składają jaja w ciało larwy lub w ich pobliżu. Tam odbywa się rozwój i przepoczwarczenie larw. W ciągu roku rozwija się kilka pokoleń.

Przydatność dla praktyki – gąsienicznikowate topasożyty gąsienic wielu gatunków szkodliwych motyli, larw chrząszczy i muchówek.

Rodzina -  kruszynkowate

Opis

Są to jedne z najmniejszych owadów. Ciało o długości od 0,4 do 0,8 mm, barwy żółtej lub

brunatnożółtej. Na głowie osadzone czarne oczy.

Cykl rozwojowy

Kruszynki zimują w stadium przedpoczwarki.  Wiosną następuje wylot owadów.  Samice składają jaja do jaj innych owadów. Tam odbywa się rozwój larw kruszynków. Zazwyczaj po 5-10 dniach z porażonych jaj wychodzą owady kolejnego pokolenia. W  ciągu roku występują kilka pokoleń.

Przydatność dla praktyki – kruszynki niszczą jaja wielu szkodliwych chrząszczy, błonkówek, muchówek, motyli, w tym zwójek liściowych i owocówek. Gatunkiem często spotykanym jest kruszynek zmienny.

Rodzina -  mszycarzowate

Opis

Ciało o długości do 2 mm, ciemno ubarwione. U samic widoczny wydłużony odwłok zakończony pokładełkiem. Samce z długimi czułkami, zaokrąglonym odwłokiem.

Cykl rozwojowy

Samice składają po jednym jaju do ciała mszycy. Tam odbywa się rozwój larw i przepoczwarczenie. W wyniku żerowania larw następuje rozdęcie i stwardnienie ciała mszyc i powstają skórzaste, beżowożółte lub złociste tzw. „mumie”. Owad dorosły mszycarza wydostaje się na zewnątrz przez wygryziony otwór w tylnej części odwłoka „mumi”.

Przydatność dla praktyki – mszycarzowateniszczą wiele gatunków mszyc. Przedstawiciele tej rodziny to między innymi gatunki Aphidoletes aphidymyza i Aphidius ervi (brak nazwy w j.polskim).

Rodzina -  oścowate

Opis

Niewielkie błonkówki od około 1 do 3 mm długości. Odnóża i czułki krótkie. Tułów ciemny, czasami z żółtymi plamami,  odwłok  żółty  albo  czarny,  z żółtym paskiem u nasady.

Cykl rozwojowy

Zimują larwy lub poczwarki w ciele mszycy. W maju następuje wylot dorosłych osobników

z ciał żywiciela. Samice składają od jednego do kilku jaj do ciała mszycy. Tam odbywa się rozwój larw i przepoczwarczenie. W ciągu roku rozwija się 5-6 pokoleń.

Przydatność dla praktyki – pasożytnicze błonkówki z rodziny oścowatychograniczają liczebność mszyc. W uprawach sadowniczych bardzo ważną rolę w zwalczaniu bawełnicy korówki odgrywa osiec korówkowy.

SKORKI (Cęgosze)

Opis

Stawonogi o ciele lśniącym, grzbietobrzusznie spłaszczonym, barwy brązowej, długości 5-25 mm. Na końcu ciała widoczne wyrostki wygięte na kształt łuku. Skrzydła pierwszej pary bardzo krótkie,  natomiast drugiej pary – błoniaste, w czasie spoczynku wielokrotnie złożone i ukryte po pierwszą parą. Najbardziej aktywne nocą.

skorek - owad dorosły

Cykl rozwojowy

Zimują dorosłe osobniki w korytarzach w glebie. Rozród rozpoczyna się następnej wiosny. Samice składają jaja najczęściej w te same korytarze, w których zimowały. Po 5-6 tygodniach następuje wylęg larw. Samice  opiekują się wylęgającym się potomstwem. Larwy przez dłuższy czas pozostają w glebie, potem często wychodzą na powierzchnię nocą, gdzie żerują. Osobniki dorosłe pojawiają się pod koniec lata.

Przydatność dla praktyki – skorki ograniczają liczebność mszyc, zjadają larwy i jaja innych gatunków szkodliwych owadów.

Najpowszechniejszym gatunkiem z tej grupy jest skorek pospolity.

Uwaga – skorki na drzewach jabłoni są najczęściej  znajdowane w koloniach mszyc lub na zawiązkach owocowych i owocach, często w miejscach uszkodzonych przez inne szkodniki bądź czynniki mechaniczne ( wgryzy, przecięcia, otarcia i inne).

UPRAWY TOWARZYSZĄCE

TZW. UŻYTKI ZIELONE

Na liczebność organizmów pożytecznych w danej uprawie wpływa wiele czynników.

Jednym z nich jest utrzymanie w sadzie różnego rodzaju tzw. „użytków ekologicznych” (są to między innymi zadrzewienia i zakrzewienia śródpolne, zbiorniki wodne, roślinność zielna). Stanowią one miejsce schronienia, bytowania i zimowania wielu pożytecznych gatunków.

ROŚLINY KWITNĄCE

Należy pamiętać, że w przypadku pasożytów (parazytoidów) tylko stadia larwalne żyją kosztem swojego żywiciela, natomiast osobniki dorosłe odżywiają się pyłkiem i nektarem roślinnym. Dlatego tak ważne jest, aby w sąsiedztwie upraw były obecne rośliny jednoroczne i wieloletnie, które dostarczają pokarmu organizmom pożytecznym. 

Różne są sposoby wprowadzenia roślin kwitnacych do ekosystemu. Można tworzyć pasy kwitnącej łąki lub wysiać nasiona do rozstawionych skrzynek z ziemią ogrodniczą. Takie gotowe mieszanki są już dostępne w sklepach ogrodniczych, albo można je przygotować na własna rękę.

Przykłady miododajnych i nektarodajnych roślin chętnie odwiedzanych przez owady pożyteczne:

	krwawnik pospolity, kminek zwyczajny, złocień właściwy, marchew zwyczajna, facelia błękitna, gorczyca biała, gryka zwyczajna.
łąka kwietna

ŻYWOPŁOTY

Jeżeli w sąsiedztwie posadzonych drzewek nie będzie takich „użytków ekologicznych” w miarę możliwości powinniśmy zmienić otoczenie sadu. Można to uczynić sadząc w pewnej odległości od drzewek różne krzewy np.:

• róża pomarszczona, róża dzika,
• bez czarny,
• śliwa tarnina,
• różne gatunki kaliny.

WPROWADZANIE ORGANIZMÓW POŻYTECZNYCH

W sytuacji, gdy liczebność wrogów naturalnych szkodników jest niewielka (lub w ogóle nie występują), można je próbować w sposób sztuczny wprowadzić do środowiska. Najczęściej introdukowane (czyli wprowadzane) gatunki pochodzą z masowych hodowli laboratoryjnych.

Wyjątek stanowi tutaj metoda wprowadzania dobroczynka gruszowca w opaskach filcowych, w której to metodzie drapieżcę pozyskuje się z miejsc jego naturalnego występowania (głównie są to sady jabłoniowe i plantacje winorośli).

Obecnie na rynku polskim funkcjonuje wiele firm dystrybucyjno-doradczych zajmujących się sprzedażą entomofagów (czyli organizmów odżywiających się innymi żywymi organizmami).

Na rynku znajdują się między innymi preparaty zawierające pasożytnicze błonkówki, drapieżne pluskwiaki, biedronki lub poczwarki muchówek z rodziny bzygowatych. Niestety, wypuszczanie ich do sadu lub na plantacje nie zawsze przynosi spodziewane efekty, gdyż uwalniane owady mogą opuszczać miejsca przeznaczone do ochrony i przenieść się na inne rośliny,  albo nie są w stanie przezimować w warunkach klimatycznych panujących Polsce.

W takich wypadkach koszty ochrony z użyciem wprowadzanych gatunków niejednokrotnie przewyższałyby uzyskane efekty.

W sadach można także rozwieszać skrzynki lęgowe dla ptaków, montować wysokie żerdzie dla ptaków drapieżnych, a także układać niewielkie stosy z kamieni, chętnie wykorzystywane przez łasice jako schronienie.

SPRZYMIERZEŃCY

PTAKI

Ptaki owadożerne i drapieżne zalicza się do ważnych regulatorów liczebności szkodliwych owadów i roślinożernych ssaków (myszy, norniki i inne gryzonie, żyjące w glebie i uszkadzające system korzeniowy). W sadach można spotkać sikory, jaskółki, szpaki, dzięcioły, pliszki, pustułki, myszołowy i sowy. Ptaki charakteryzują się dużym zapotrzebowaniem pokarmowym. Dzięki temu, w krótkim czasie, mogą wpłynąć na znaczne ograniczenie liczebności szkodników. Ptaki owadożerne wyszukują szkodniki w szczelinach kory oraz na gałęziach drzew lub odławiają owady w locie. Z kolei ptaki drapieżne zjadają duże ilości szkodliwych gryzoni: myszy, norników i szczurów.

Zagospodarowując nasz sad powinniśmy pomyśleć o stworzeniu odpowiednich warunków dla zwierząt. Niewątpliwie jednymi z najsympatyczniejszych lokatorów, jacy mogą zamieszkać w pobliżu naszego sadu, są ptaki i owady.

BUDKI LĘGOWE DLA PTAKÓW

Solidne, umieszczone w bezpiecznym miejscu budki lęgowe przyciągną ptaki szukające bezpiecznej przystani do założenia gniazda. Również zimą ptaki tam nocują np.: bogatka, modraszka, kowalik, dzięcioły.

Istnieje kilka typów budek, poszczególne oznaczenia mówią nam, dla jakich ptaków są przeznaczone. Różnią się średnicą otworu wlotowego, wysokością, szerokością. Np.

• typ A to budka o otworze 3 – 3.5 cm przeznaczona dla sikor, pleszek, muchołówek, mazurków;
• typ A1 ma mniejszy otwór – 2.7 cm, są budowane z myślą o małych sikorach;
• typ B to budka o otworze wejściowym 5 – 5.5 cm. Zamieszkają w niej np. jerzyki i dzięcioły;
• typ C ma średnicę otworu 8.5 cm i przeznaczony jest dla dudków, krasek, pustułek, sokołów.

Typów budek jest dużo, często dedykowane są konkretnemu gatunkowi  np. budka dla kopciuszka i muchołówki szarej jest półotwarta.

Dziś nie ma problemu z kupnem budki można ją kupić w wyspecjalizowanym sklepie internetowym lub markecie budowlanym. Warto jednak zrobić ją samemu.

Budowę domku dla ptaków należy rozpocząć od zgromadzenia odpowiednich materiałów. Do tego celu najlepiej nadają się proste, nieheblowane deski o grubości około 2 cm (na przednią ściankę grubsze). Nie należy wykorzystywać sklejek lub płyt wiórowych, gdyż podczas deszczu napęcznieją i cała konstrukcja zacznie się rozpadać. Budki możemy wykonać również z drążonych pni drzew lub trocinobetonu (mieszanki betonu i trocin).

Przygotowane deski trzeba przyciąć do odpowiednich rozmiarów, w zależności od gatunku ptaków, które mają zamieszkać w budce. Prawidłowo wykonana skrzynka lęgowa powinna mieć spadzisty dach, z jednej deski, w kierunku od pnia do otworu. Odpowiednią odległość między dnem skrzynki i otworem wlotowym (im większa, tym lepiej – drapieżnikom trudniej dostać się do jaj/piskląt).Ważnym elementem każdego domku jest otwór wlotowy (patrz powyżej). Przednia ścianka powinna być grubsza, około 4 cm (warto dodać tzw. kominek zwiększający grubość do 6 cm – kuna nie może zgiąć łapy w stawie i wybrać jaj/piskląt). Deski powinny być nieheblowane od, wewnątrz (co ułatwia pisklętom wdrapanie się z gniazda do otworu wlotowego). Nie należy montować patyczka przy otworze wlotowym, ptakom jest on zupełnie niepotrzebny, za to pomoże drapieżnikowi w dostaniu się do gniazda. Ważne jest zamocowanie jednej ze ścianek w taki sposób, aby po sezonie lęgowym można ją było łatwo zdjąć i wyczyścić domek.

Jak zbudować samodzielnie budkę lęgową dla ptaków

https://www.vidaron.pl/poradnik/budka-legowa-dla-ptakow-krok-po-kroku

https://www.youtube.com/watch?v=Cda6GOKq2Vo

Wieszanie budki dla ptaków

Na lokalizację budki dla ptaków najlepiej wybrać spokojne, lekko zacienione od godzin przedpołudniowych miejsce, znajdujące się w pewnej odległości od domu. Jeżeli planujemy powiesić więcej niż jedną budkę, odległość między nimi powinna wynosić minimum 30 metrów. W celu zapewnienia ptakom odpowiedniej ochrony, lepiej zamocować domek nieco wyżej, (co najmniej na wysokości 3 m, maks. 8 m), z dala od konarów, po których mogłyby się wdrapać drapieżniki. Najlepiej otworem w kierunku wschodnim. Tam, gdzie nie ma wandali/złodziei, domek  można wieszać nawet 1 m nad ziemią. Budka powinna być też umiejscowiona tak, aby jej wlot był osłonięty przed wiatrem i deszczem. Domek nie może wystawać poza koronę drzewa, ponieważ nie ma możliwości ochłodzenia jaj i piskląt. Dlatego nie montujemy jej na młodych drzewach.

Do skrzynki należy przymocować listwę, a listwę przybijamy bezpośrednio do pnia drzewa dwoma gwoździami najlepiej aluminiowymi (nie korodują, nie niszczą drzewa) powyżej i poniżej skrzynki. Dzięki temu konstrukcja nie spadnie, narażając naszych pupili na poważne obrażenia.

Jeśli nie ma dużych drzew budki wieszamy w krzewach, żywopłotach, na budynkach, słupkach (pamiętać o ocienieniu w okresie największych upałów)

Budki czyścimy od połowy października do końca lutego (usuwanie gniazd).

Budki dla ptaków można wieszać przez cały rok, najlepiej w okresie zimowym lub wczesną wiosną. Wraz z nadejściem pierwszych, ciepłych dni powinni się w niej pojawić pierwsi lokatorzy.

KARMNIKI DLA PTAKÓW

Elementem wyposażenia prawie każdego ogrodu, zwłaszcza zimą, są karmniki dla ptaków. Oglądanie ptaków w karmniku jest ciekawą lekcją biologii. Pozostaje wybrać odpowiedni karmnik dla ptaków. Warto postawić na prostotę i funkcjonalność. Nie można zapominać o czyszczeniu i utrzymywaniu higieny w karmniku, ponieważ tylko dzięki temu będzie on bezpieczny dla zwierząt. Karmnik musi być odpowiednio skonstruowany, aby ptaki czuły się bezpiecznie i chciały w nim przebywać. Najbardziej popularny typ karmnika to ten, który posiada zadaszenie, podłogę i cztery słupki łączące oba te fragmenty. Należy pamiętać, aby dach był większy od podstawy, ponieważ jego zadaniem jest ochrona ptaków przed deszczem. Warto wybrać model z wysuwaną podłogą, która ułatwi czyszczenie karmnika. Przestrzeń między podłogą a dachem powinna wynosić około 20 cm, dzięki czemu ptaki będą mogły się swobodnie poruszać. Karmniki z jedną zabudowaną ścianą powinny być ustawione nią w kierunku zachodnim. Będzie to doskonała ochrona dla ptaków przed wiatrem, śniegiem i deszczem.

Najlepszym materiałem do zrobienia karmnika jest drewno, na przykład sosna, świerk lub dąb. Karmnik powinien posiadać naturalny kolor, który zachęci ptaki do stołowania się. Może być on na przykład w kolorze brązowym lub zielonym.

Ustawienie karmnika dla ptaków

Karmnik dla ptaków powinien znaleźć się w zacisznym miejscu, najlepiej w pobliżu drzew i krzewów. Należy go umocować na wysokości około 200 cm nad ziemią, aby drapieżniki nie mogły się do niego dostać. Może stać na pojedynczym słupku lub być zawieszony na wysokim drzewie.

Czyszczenie karmnika

Najlepiej wybrać karmnik dla ptaków, który można z łatwością wyczyścić. Przedmioty te należy myć, ponieważ jest to miejsce, w którym przebywa wiele ptaków różnego gatunku. Aby w karmniku nie rozprzestrzeniały się choroby i pasożyty, należy regularnie usuwać z niego resztki pokarmu i odchody. Dlatego też najlepiej zakupić karmnik dla ptaków o prostej budowie i wysuwanej podłodze, która ułatwi utrzymanie porządku.

OWADY

Pożyteczne owady opisane są w TU

PAJĄKI

Pająki są powszechnie znanymi drapieżcami. Redukują liczebność wielu szkodliwych owadów (np. mszyc, motyli zwójkówek, miodówek). Pająki budujące sieci w koronach drzew polują głównie na owady latające, natomiast gatunki żyjące na powierzchni ziemi chwytają organizmy zamieszkujące glebę.

Uwaga – Sieci tkane przez pająki są bez trudu zauważalne w koronie drzewa. Często sieć pajęcza jest rozwieszona pomiędzy drzewkami. Same pająki można zaobserwować „przyczajone” na nitkach pajęczyny, bądź ukryte pod liśćmi.

DOMKI DLA OWADÓW

Kilkadziesiąt lat temu owady pożyteczne, czyli odpowiadające za zapylanie roślin, takie jak pszczoły samotnice lub trzmiele, znajdowały naturalne schronienie w słomianych strzechach, piwnicach, na strychach lub w zakamarkach wokół domu. Współczesna zabudowa w znaczny sposób im to uniemożliwia, więc wiele gatunków owadów jest zagrożonych. Aby ułatwić im przetrwanie, wystarczy umieścić w ogrodzie specjalne domki dla owadów. Domek dla owadów pełni niezwykle ważną funkcję bez względu na porę roku. W trakcie ciepłych pór roku umożliwia owadom nocleg oraz zapewnia spokojne miejsce do złożenia jaj, zaś zimą – zabezpiecza je przed mrozem i wiatrem. W zależności od gatunku należy wybrać domek dla owadów zbudowany z różnych materiałów oraz umieścić w wybranych punktach w pobliżu sadu.

Rodzaje domków dla owadów

• Drewniany domek dla owadów – przypomina nieco budkę dla ptaków z ponawiercanymi otworami. Powinien mieć, co najmniej 30 cm wysokości i być wykonany z suchego, twardego drewna. Może być zaopatrzony w dach.
• Trzcinowy domek dla owadów – kilkadziesiąt pociętych na kawałki 10-15 cm łodyg trzciny lub innej rośliny pustej w środku (malin, czarnego bzu, bambusa) jest związanych w pęczek. Staramy się w miarę możliwości, aby jeden koniec posiadał naturalne zamknięcie w postaci kolanka. Często są umieszczone w drewnianej skrzyneczce.
• Gliniany domek dla owadów – wykonany z gliny zmieszanej z sieczką słomianą. W powstałej w tej sposób mokrej cegle nakłuwa się otwory biegnące pod różnymi kątami. Konstrukcja bywa zabezpieczona drewnianym daszkiem.
• Domek dla owadów w postaci skrzynki – to schronienie dla trzmieli i złotooków. W drewnianej skrzynce umieszcza się liście, słomę, mech lub siano.

Domki dla owadów do samodzielnego złożenia można zakupić w specjalistycznych sklepach internetowych. Zestaw zawiera wszystko, co jest potrzebne, ramę, daszek, plecy, rurki itd. Składamy go za pomocą gwoździ i młotków. Rurki docinamy i wypełniamy nimi środek. Wkładamy szyszki, korę i zamykamy. Można domek pomalować farbą akrylową lub ekologicznych impregnatem.

Domek dla owadów bez większych nakładów finansowych uda się również wykonać samodzielnie. Wystarczy do tego kilka deseczek, łodygi roślin, młotek, gwoździe i kawałek sznurka.  Własnoręczne zrobienie schronienia dla pożytecznych owadów da nam mnóstwo satysfakcji.

Gdzie umieścić domek dla owadów?

Miejsce, w którym umieszcza się domek dla owadów musi być przede wszystkim osłonięte od wiatru i deszczu. Zdecydowana większość gatunków tych stworzeń dobrze czuje w zacisznych i nasłonecznionych zakątkach. Domki można powiesić w całorocznej altanie, w bujnych gałęziach drzew albo pod dachem domu.

Więcej o budkach dla ptaków i domkach dla owadów

http://ussuri.pl/

http://lakikwietne.pl/domek-dla-owadow-typ-I

https://www.westwing.pl/domek-dla-owadow/

https://www.westwing.pl/karmnik-dla-ptakow/

http://www.bielany.waw.pl/data/newsFiles/zalacznik_1_-_skrzynki_legowe_1.pdf

https://otop.org.pl/ptasie-porady/dokarmianie/budki-legowe/

CHOROBY JABŁONI

Jabłoń jest gatunkiem najbardziej rozpowszechnionym w naszym kraju. Uprawia się ją zarówno w sadach towarowych, jak i w ogrodach przydomowych i działkowych. Stosuje się także różne metody uprawy min. IPO (integrowana produkcja owoców) czy tradycyjną, w której stosuje się założenia obowiązujące w uprawach ekologicznych.

Sadząc drzewa jabłoni trzeba sobie zdawać sprawę, że są one narażone na działanie wielu czynników niepożądanych a jednym z nich są choroby.

Można je podzielić na grupy biorąc pod uwagę SPEKTRUM WYSTĘPOWANIA.

Jedną grupę stanowią choroby specyficzne dla gatunku, rozwijające się tylko na jabłoni.  Są to:

• parch jabłoni,
• mączniak jabłoni,
• zgorzel kory jabłoni,
• brudna i kropkowana plamistość jabłek.

Drugą grupę stanowią choroby, które oprócz jabłoni atakują inne gatunki.

Można zatem powiedzieć, że mają więcej niż jednego żywiciela czyli są polifagami. W tej grupie znajdują się:

• zaraza ogniowa,
• brunatna zgnilizna drzew ziarnkowych,
• zgnilizna pierścieniowa podstawy pnia drzew owocowych,
• rak drzew owocowych,
• srebrzystość liści.

Choroby występujące na jabłoni można także podzielić w inny sposób, biorąc pod uwagę CZYNNIK SPRAWCZY tj. RODZAJ PATOGENA, który je wywołuje.

Większość z nich to choroby grzybowe (czynnikiem sprawczym jest grzyb), ale są także choroby wywoływane przez bakterie nazywane bakteriozami.

Najgroźniejszymi chorobami jabłoni są dwie choroby grzybowe występujące tylko na tym gatunku czyli parch i mączniak.

Natomiast z chorób bakteryjnych najgroźniejsza jest zaraza ogniowa.

PARCH JABŁONI

Powodowany jest przez grzyb Venturia inaequalis .

Jest chorobą, która wpływa na ogólną kondycję drzewa oraz pogorszenie jakości owoców, a gdy infekcje są silne to można stracić cały plon.

Parch jabłoni powoduje przedwczesne opadanie liści i zawiązków, zahamowanie wzrostu pędów, pogorszenie jakości owoców. Osłabione chorobą drzewo nie ma możliwości zawiązywania pąków kwiatowych na kolejny rok a konsekwencją jest bardzo słabe plonowanie w kolejnym sezonie lub jego brak.

Widocznymi objawami choroby są oliwkowo-brunatne plamy, które pojawiają się na liściach w miejscach infekcji czyli tam, gdzie zaczynają rozwijać się zarodniki grzyba. Początkowo są to niewielkie pojedyncze plamki, które z czasem powiększają się obejmując znaczną powierzchnię blaszki liściowej a liście przedwcześnie opadają. Pierwsze wysiewy zarodników mogą pojawiać się już wczesną wiosną tuż przed fazą zielonego pąka.

Maksimum wysiewów przypada od fazy różowego pąka do końca kwitnienia. Rozwojowi choroby sprzyja wilgotna, deszczowa pogoda oraz temperatura. Wilgotne powietrze sprzyja wzrostowi zarodników a wraz z deszczem rozprzestrzeniają się one w koronie drzewa. Parch jabłoni może też pojawić się późnym latem na zawiązkach i owocach. Objawy tych późnych zakażeń ujawniają się dopiero w czasie przechowywania.

Zapobieganie i zwalczanie :

Choroba jest trudna do opanowania, zwłaszcza w sezonach z dużą ilością opadów, dlatego wymaga regularności i starannej pielęgnacji drzew.

Ważne są zabiegi agrotechniczne, które wspomagają szybkie wysychanie liści i pędów po opadach min. cięcie i formowanie koron. Luźne, przewiewne korony o właściwie uformowanych kątach łatwiej jest utrzymać w dobrym zdrowiu.

W całym sezonie wegetacyjnym ważnym zabiegiem jest sukcesywne wygrabianie opadłych liści, usuwanie i palenie ich lub rozdrabnianie i przykrywanie glebą.

W walce z chorobą wielkiego znaczenia nabiera wybranie do uprawy odmiany odpornej lub mało podatnej.

porażenie na liściach	porażone zawiązki
zrogowacenia na owocach	zrogowacenia na owocach

MĄCZNIAK JABŁONI

Sprawcą choroby jest grzyb Podosphaera leucotricha .

Choroba przyczynia się do osłabienia drzewa. Widać wyraźne zahamowanie przyrostu pędów, pogorszenie jakości owoców a także znacznie słabsze owocowanie.

Objawem choroby jest mączysty nalot, który pojawia się na liściach, pędach, owocach i pąkach.

Jabłka rosnące na porażonych pędach pokrywa siateczka ordzawień, charakterystyczna dla tej choroby. Przy dużym porażeniu jabłko rozwija się nierównomiernie, jest kanciaste i niewyrośnięte.

Specyfiką tej choroby jest cykliczność co oznacza, że nie w każdym roku występuje w takim samym nasileniu.

Po mroźnych zimach mączniak jest bardzo ograniczony, ponieważ przemarznięciu ulegają pąki, w których zimuje grzyb wywołujący chorobę.

Zapobieganie i zwalczanie:

Podobnie jak w przypadku parcha lepiej jest wybierać do uprawy odmiany mniej podatne na chorobę.

Ważne jest wnikliwe obserwowanie pędów i po zauważeniu zmian chorobowych jak najwcześniejsze wycinanie porażonych pędów, rozet kwiatostanowych i liści. Wszystkie usunięte części powinny być niezwłocznie usunięte i zniszczone. Pozostawienie ich w pobliżu drzewa jest źródłem kolejnych infekcji.

porażenie na pierwszych liściach	porażona rozeta liściowa	porażony pęd i kwiatostan
porażony kwiatostan	ordzawienia na owocu	silne porażenie rośliny

ZARAZA OGNIOWA

Powodowana jest przez bakterię Erwinia amylovora.

Jest najgroźniejszą chorobą bakteryjną jabłoni. Drzewo zaatakowane zarazą ogniową wygląda jak spalone ogniem, stąd nazwa tej choroby.

Zakażenie następuje przez naturalne otwory i zranienia (najczęściej przez kwiaty). Może przebiegać gwałtownie i w czasie jednego sezonu dochodzi do całkowitego zamarcia drzewa. Dzieje się tak w przypadku odmian podatnych na zarazę ogniową. Atakuje wszystkie części drzewa począwszy od kwiatów a na pędach skończywszy.

Porażone części brunatnieją i zamierają a młode pędy zasychają. Cechą pomocną w diagnozowaniu choroby jest charakterystyczne wygięcie wierzchołka porażonego pędu, który wyglądem przypomina pastorał.

Na częściach zdrewniałych widoczne są zrakowacenia a na pniu klinowate nacieki.

Na zainfekowanych owocach pojawiają się przebarwienia i wycieki bakterii w postaci białawych kropli.

Z czasem takie owoce zamierają i wiszą na drzewie w postaci mumii.

Wycieki bakterii pojawiają się także na porażonych pędach, kiedy w sezonie wegetacyjnym jest dostatecznie wilgotno i ciepło. Wszystkie obumarłe części pozostają na drzewie, nie opadają a z czasem czernieją.

Zapobieganie i zwalczanie:

w zwalczaniu choroby ważne jest sadzenie zdrowego materiały szkółkarskiego oraz odmian mało podatnych lub odpornych na chorobę. Duże znaczenie ma regularne prowadzenie lustracji wszystkich drzew jabłoni a także wszystkich roślin żywicielskich rosnących w sąsiedztwie (grusza, pigwa, pigwowiec, głóg, irga, jarząb, jarzębina, ognik, świdośliwa). Należy wycinać i palić porażone części roślin w tym z roślin żywicielskich. Każdorazowo sekator trzeba odkazić zanurzając jego końcówkę w denaturacie lub spirytusie. Po zabiegu należy zabezpieczyć ranę smarując ją farbą emulsyjną z dodatkiem preparatu zawierającego miedź. Po wystąpieniu choroby zaleca się ograniczyć lub całkowicie zaniechać nawożenie azotowe żeby nie pobudzać drzew do intensywnego wzrostu, co sprzyja rozwojowi choroby. Nie należy również wykonywać cięcia letniego. Trzeba obserwować czy na drzewach nie ma wtórnego kwitnienie, które często pojawia się po okresie stresu jakim może być susza. Późne kwiaty trzeba jak najszybciej usunąć, aby pszczoły lub inne owady zapylające nie przeniosły bakterii z rośliny chorej na zdrową.

wycieki na pędzie	pastorał
objawy choroby na młodych pędach	młode drzewo z porażonymi pędami

FAZY ROZWOJOWE

FAZY ROZWOJOWE JABŁONI (fenologia)

Ich znajomość pomaga precyzyjniej określić czas pojawiania się zagrożenia ze strony chorób.

• FAZA OKRESU BEZLISTNEGO - Przez okres zimy do rozpoczęcia wegetacji wiosną jabłonie znajdują się w spoczynku.
• FAZA PĘKANIA PĄKÓW - Na pędach można odróżnić pąki liściowe, które są drobne, raczej ostro zakończone oraz znacznie większe i bardziej kuliste pąki kwiatostanowe. Za początek wegetacji przyjmuje się fazę nabrzmiewania paków, w czasie której pąki wyraźnie się powiększają i ukazują się szarawe, omszone końcówki.Jest to faza zwana potocznie mysim uchem.
• FAZA ZIELONEGO PĄKA - Z czasem dochodzi do rozsunięcia się łusek i z pąka wystają zielonkawe wierzchołki.
• FAZA RÓŻOWEGO PĄKA - Następnie widać już zbity zielony pąk w otoczeniu drobnych liści. Po czym następuje faza różowego pąka, w czasie której można odróżnić poszczególne płatki.

Kolejne fazy są związane z kwitnieniem:

• FAZA POCZĄTKU KWITNIENIA - 10% kwiatów całkowicie rozchylonych.
• FAZA PEŁNI KWITNIENIA - 50% kwiatów całkowicie rozwiniętych.
• FAZA KOŃCA KWITNIENIA lub FAZA OPADANIA PŁATKÓW - 90% płatków opadło.
• FAZA WZROSTU ZAWIĄZKÓW - Trwa do opadu czerwcowego (trzecia dekada czerwca).
• FAZA WZROSTU OWOCÓW - Ostatnia faza po opadzie czerwcowym, trwająca aż do zbiorów.

faza okresu bezlistnego	faza pękania pąków	faza pękania pąków
faza zielonego pąka	faza różowego pąka	faza początku kwitnienia
faza pełni kwitnienia	faza opadania płatków	faza zawiązywania zawiązków

WYWARY I WYCIĄGI

Szereg szkodników można  zwalczać preparatami, które łatwo jest wykonać samemu. Ich zaletą jest to, że nie są szkodliwe dla ludzi i dla środowiska. Wiele z nich niszczy także inne szkodniki, przeciwdziała też chorobom.

• Wyciąg ze skrzypu - 5 dekagramów suszu zalewamy 10 l wody, odstawiamy na dobę, gotujemy pół godziny, rozcieńczamy pięciokrotnie, oprysk wykonujemy codziennie przez trzy dni, potem, co 2-3 tygodnie  lub 15 dekagram suszu lub 1 kg zielonej rośliny zalać 10 litrami wody, odstawić na 12 godzin, rozcieńczyć pięciokrotnie, dodać 0,5 procenta szkła wodnego. Wyciąg stosuje się, jako składnik preparatów przeciwko chorobom i szkodnikom roślin. Działa zwalcza na takie szkodniki jak mszyce, przędziorki, miseczniki, tarczniki.
• Wyciąg z chrzanu - 30 dkg liści i korzeni zalać 10 l wrzątku, po ostudzeniu podlewać lub opryskiwać rośliny. Stosuje się go przeciw mumifikacji owoców, zgniliźnie i brunatnej plamistości.
• Wyciąg z cebuli - 500 g świeżych lub 200 g suszonych łusek cebuli zalać w 10 l wody, poczekać aż sfermentuje, rozcieńczyć w stosunku 1:10 , podlewać nim ziemię pod chorymi roślinami
• Wyciąg z czosnku – rozetrzeć 200 g ząbków czosnku, zalać 10 l wody i pozostawić na 24 godziny. Po tym czasie opryskać nim rośliny. Niszczy nie tylko mszyce, ale też między innymi przędziorki, skoczki i mączliki oraz niektóre choroby bakteryjne i grzybowe.
• Wyciąg z mniszka lekarskiego – 400 g liści zalać 10 l wody. Po trzech godzinach preparat jest gotowy do użycia. Niszczy także inne szkodniki. Przyśpiesza także wzrost roślin.
• Wyciąg z pokrzywy – 1 kg pociętych roślin zebranych przed kwitnieniem zalać 10 l wody. Po 24 godzinach można tym preparatem opryskiwać rośliny.
• Wywar z cebuli – 75 g posiekanej cebuli zalać 10 l wody i gotować przez 30 minut. Oprysk tym środkiem eliminuje także choroby grzybowe.
• Wyciąg z żywokostu lekarskiego -1 kg świeżego ziela lub 150g suszu zalać 10 litrami wody i pozostawić na okres 3-6 tygodni, po rozcieńczeniu 1 : 3  opryskiwać glebę, a w stężeniu 1 : 5 opryskiwać rośliny.